Олон улсын итгэмжлэгдсэн санхүүгийн шинжээч Б.Хулантай ярилцлаа. Тэрээр Люксембургийн их сургуульд магистр хамгаалж, HSBC банк зэрэг олон улсын томоохон санхүүгийн байгууллага, хөрөнгө оруулалтын сангуудад ажиллаж байсан юм. Хамгийн сүүлд Монгол Улсын Засгийн газар болон Францын “Орано Майнинг” САС компанийн хооронд байгуулах ураны хөрөнгө оруулалтын гэрээний ажлын хэсэгт орж ажиллажээ. Түүнтэй ураны Хөрөнгө оруулалтын гэрээний талаар дэлгэрэнгүй ярилцлаа.
-Ураны хөрөнгө оруулалтын гэрээнд гарын үсэг зурснаар 20 гаруй жилийн дараа энэ төсөл хэрэгжих боломж бүрдлээ. Гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулалтыг эхлүүлж байгаа нь манай эдийн засагт ямар ач холбогдолтой вэ гэдгээс яриагаа эхэлье?
-Сүүлийн жилүүдэд мега тренд болоод буй “ногоон шилжилт” гэдгийн цаана эрчим хүчний шилжилт, эрчим хүчний шилжилт гэдгийн цаана эрдэс баялаг буюу нүүрс, байгалийн хий зэрэг шатах ашигт малтмалаас зэс, болон газрын ховор элемент зэрэг ногоон ба цэвэр эрчим хүч үйлдвэрлэхэд ашиглагддаг ашигт малтмал руу шилжих шилжилт явагдаж байна гэж хэлж болно.
Нар, салхи зэрэг сэргээгдэх эрчим хүчний тухайд эрчим хүчний хольцын тодорхой хувь хэмжээ болдог ч тохируулга хийх боломж, найдвартай байдлаараа тодорхой бэрхшээлүүд дагуулдаг. Уран бол цөмийн эрчим хүчний гол түүхий эд. Цөмийн эрчим хүчийг зарим улс орон цэвэр, найдвартай эрчим хүчний эх үүсвэрт тооцож, үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх бодлого баримталж байна.
Дэлхийн зах зээлд цөмийн түлш, ураны эрэлт хэрэгцээ өсөн нэмэгдсээр байна. Өнөөдрийн байдлаар дэлхий дээр 32 улс 440 цөмийн реактор ашиглаж байгаа бол шинээр барьж байгаа 63, барихаар төлөвлөсөн 88 буюу ирээдүйд 344 реактор нэмэгдэх төлөвлөлт байна. Олон Улсын атомын энергийн эгентлаг (IAEA) -аас хийсэн судалгаагаар ураны эрэлт 2050 гэхэд 177 мянган тонн болж хоёр дахин өсөх дүн гарсан.
Ураны хөрөнгө оруулалтын гэрээ бол том зургаараа Монгол Улс дэлхийн зах зээл дээрх цэвэр эрчим хүчний нийлүүлэлтийн сүлжээний нэг хэсэг болохоор зорьж байгаагийн илэрхийлэл гэж хэлж болно. Энэ утгаараа стратегийн ач холбогдолтой.
Гэрээ хэрэгжсэнээр гадаадын хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлж, улс, орон нутгийн төсөвт орлого төвлөрүүлэх, ажлын байрыг нэмэгдүүлэх, орон нутгийн хөгжлийг дэмжих, ҮБС-гийн нэрийн дансан дахь хуримтлалыг бүрдүүлэх, шинэ технологи нутагшуулах зэрэг олон талын өгөөжтэй.
-Ураны төсөлд Монгол Улсын Засгийн газар хувь эзэмшихгүй, давуу эрхийн 10 хувийн хувьцаа эзэмших болсон. Энэ нь ямар давуу талтай вэ. Гэрэнд тусгасан заалтуудын хүрээнд Монгол Улс энэ төслөөс 51 хувийн ашгийг хүртэх боломжтой юу. Төслийн нийт борлуулалтын орлого 14 тэрбум ам.доллар болно. Үүнээс 4 тэрбум ам.доллар нь үйл ажиллагааны зардалд зарцуулна. Хувааж болох өгөөж 10 тэрбум ам.доллароос 5.2 тэрбум ам.долларыг нь Монгол Улс, 4.9 тэрбум ам.долларыг нь хөрөнгө оруулагч тал авна гэж хэлээд байгаа?
-Компанийн ашиг биш төслийн үр өгөөж гэж нэрлэх нь зүйтэй. Хөрөнгө оруулалтын гэрээгээр талуудын үр өгөөж гэдгийг тодорхой нэрлэж, зааж өгсөн. Гол агуулга нь төслийн үр өгөөж (benefit) гэдгийг тодорхойлоод түүний дийлэнх нь Монгол талд байх, аливаа нөхцөл байдлын улмаас хувь хэмжээндээ хүрээгүй тохиолдолд түүнд хүргэх тохируулах төлбөр авах нөхцөл гэрээнд тусгаж өгсөн.
Тухайлбал, хөрөнгө оруулагч талын авах нөү-хау, маркетингийн төлбөр, ногдол ашгийг хөрөнгө оруулагч талын үр өгөөжид тооцохоор оруулсан. Онцгой нөхцөл үүсэж, хувь нийлүүлэгчдийн зээлийг Монголын тал зөвшөөрснөөр хөрөнгө оруулагч тал төсөл хэрэгжүүлэгч компанид олгосон тохиолдолд зээлийн хүү нь холбоотой этгээдийн зээл гэдэг утгаараа мөн хөрөнгө оруулагч талын үр өгөөж болох юм. Иймд хөрөнгө оруулагч тал хөрөнгө оруулалтаа нөхөх, үр өгөөжөө хүртэх гол суваг нь ногдол ашиг. Тэгэхээр зардал хэмнэх, цаг хугацаандаа ашиглалтад оруулах, цаашлаад санхүүгийн зохистой менежмент хийх хөшүүрэг нь бүрдсэн.
Ураны үнэ нэг фунт нь 75 ам.доллар байхад, төслийн нийт хугацаанд Монголын талын хүртэх үр өгөөж хорогдуулаагүй дүнгээрээ 4.7 тэрбум ам.доллар, хөрөнгө оруулагч талын хүртэх үр өгөөж 4.5 тэрбум ам.доллар байхаар, үнэ 80 дээр байхад Монгол талын үр өгөөж 5.2 тэрбум ам.доллар, хөрөнгө оруулагч талын хүртэх үр өгөөж 4.9 тэрбум ам.доллар байхаар тооцоолол гарсан.
Мэдээж урт хугацааны төслийн санхүүгийн төсөөлөл нь одоо мэдэгдэж байгаа мэдээлэл болон ирээдүйн тренд суурь таамаглал дээр үндэслэдэг. Сценари шинжилгээ хийж үзсэний үндсэн дээр зах зээлийн нөхцөл байдал төсөөлснөөр болохгүй бол яах вэ гэдэг асуултад үр өгөөж тохируулах төлбөр гэдгээр түгжээ хийж өгсөн. Цөмийн эрчим хүчний эрэлт нийлүүлэлт, ураны дэлхийн зах зээлийн үнэд нөлөөлөхүйц томоохон үйл явдал болох зэрэгт тооцооллоо шинэчлээд явах нь зүйтэй.
Төслийн дотоод үр өгөөжийн хувьд ураны үнээс хамаарч ам.долларын 12-20 хувь байх боломжтой тооцоо гарсан. Энэ бол учиргүй өндөр биш ч боломжийн өгөөж. Тэгэхээр нөгөө талдаа эрчим хүчний аюулгүй байдалтай холбоотой стратегийн ач холбогдолтой төсөл.
34 хувийг энгийн хувьцааг АМНАТ-р орлуулж, 10 хувийн давуу эрхтэй хувьцаанд хөрвүүлэх нь Ерөнхийлөгчийн 2023 онд Франц улсад хийсэн айлчлалын үеэр тохиролцсон нөхцөл.
Б.Хулан
-Төрийн эзэмшлийн 34 хувиа авахгүй, 10 хувийг нь давуу эрхийн хувьцаагаар, 24 хувийг нь АМНАТ-өөр орлуулна гэсэн. 24 хувь нь тусгай төлбөрийн хэдэн хувьтай тэнцэж байгаа юм бэ?
-34 хувийг энгийн хувьцааг АМНАТ-өөр орлуулж, 10 хувийн давуу эрхтэй хувьцаанд хөрвүүлэх нь Ерөнхийлөгчийн 2023 онд Франц улсад хийсэн айлчлалын үеэр тохиролцсон нөхцөл.
Энгийн хувьцаа эзэмшээд явах хувилбар дээр Монгол талын үр өгөөжийн бүтцийг харвал 40 орчим хувь нь ногдол ашгаас, 55 орчим хувь нь АМНАТ болон бусад татвараас орж ирэх тооцоолол гарч байсан. Ногдол ашиг бол компанийн бүх өртөг, зардал, татвар хураамж, элэгдэл хорогдол тооцсоны дараах үлдсэн ашгаас хуваарилах боломжтой дүн учир тэр хүртэл үйл ажиллагаанд гарах эрсдэлд өртөмхий гэж үзэж болно. Олон улсын томоохон төслүүд дээр зардал хэтрэх бол нийтлэг байдаг зүйл. Харин одоогийн сонгосон загвараар тодорхой эрсдэлүүдийг бууруулах, Монгол талын хүртэх үр өгөөж тогтвортой байх хувилбар гэж хэлбэл тохирно. Өөрөөр хэлбэл, үр өгөөжийн 80 хувь нь АМНАТ болон бусад татвараар, 13 хувь нь давуу эрхийн хувьцаанд ногдох ногдол ашгаас орж ирэх нөхцөл бүрдэж байгаа.
Ураны хөрөнгө оруулалтын гэрээн дээр протоколын дагуу Монгол тал энгийн хувьцаагаа хувь нийлүүлсэн хөрөнгийн 10 хувьтай дүйцэх давуу эрхийн хувьцаа болгож оруулж ирсэн. Давуу эрхийн хувьцаа гэдэг бол компани ашигтай ажиллаад ногдол ашиг хуваариллаа гэхэд тэргүүн ээлжинд ноогдол ашгаа авдаг. Давуу эрхийн хувьцаан ногдол ашиг олгогдоогүй тохиолдолд нөгөө талд ногдол ашиг авах эрх үүсэхгүй.
Ер нь бол олон улсад давуу эрхийн хувьцаа нь бонд, хувьцааны аль аль шинжийг агуулсан саналын эрхгүй хувьцаа байдаг. Компаниуд энгийн хувьцаанд хөрвөх нөхцөлтэйгөөр санхүүжилт босгохдоо түгээмэл ашиглах нь бий. Харин "Орана"-гийн Хөрөнгө оруулалтын гэрээний онцлог бол Монгол тал давуу эрхийн хувьцаа эзэмшиж байгаа хэр нь саналын эрхтэй, алтан хувьцаа шиг хориг тавих эрх нээлттэй байгаа. Өөрөөр хэлбэл, бид хувь хэмжээгээ бууруулж байгаа ч компанийн дүрэмд өөрчлөлт оруулах, барьцаа батлан даалт гаргах, лиценз шилжүүлэх зэргээр Монгол талын эрх ашигт нөлөөлж болохуйц чухал ач холбогдолтой заалтууд дээр хориг тавих эрхийг давуу эрхийн хувьцаандаа авч чадсан. Мөн давуу эрхийн хувьцаа эзэмшиж байгаа боловч анхны болон цаашдын хөрөнгө оруулалтад ямар нэг байдлаар санхүүжүүлэх үүрэг хүлээгээгүй. Уг нь бол нэмэлт хөрөнгө оруулалт дээр өөрт ногдох хувьд санхүүжилтээ гаргах асуудал үүсдэг. Ингэж харвал, тухайн үед Монголын тал санхүүгийн боломжгүй бол зээлээр шийдэх нөхцөл байдал руу орох зэрэг олон эрсдэлийг хааж аль ч шатанд хөрөнгө оруулах үүрэг хүлээгээгүй.
Ер нь ийм урт хугацааны төсөлд ирээдүйд зах зээлийн нөхцөл байдал эерэг, сөргөөр өөрчлөгдөнө. Тийм зүйл тохиохгүй гэж найдах биш, болох үеийн төслийн болон Монгол талын эрсдэлийг үнэлж, бууруулах, шилжүүлэх арга механизм оруулж ирэх нь Хөрөнгө оруулалтын гэрээний гол зорилгуудын нэг.
-Гэрээнд гарын үсэг зурсан ч хэзээнээс талууд ашгаа хүртэж эхлэх вэ?
-Одоогийн ТЭЗҮ-д туссанаар олборлолт хийгдээд бүтээгдэхүүн экспортлох үеэс буюу 2028 оны сүүлээс АМНАТ, зах зээлийн нөхцөл байдал тогтвортой үед 2031 оноос ногдол ашиг хуваарилах тооцоололтой байгаа.
-Төслийг 30 гаруй жил хэрэгжүүлнэ гэсэн. Энэ хугацаанд орон нутагт очих үр өгөөжийг хэмжвэл?
-Төслийн бэлтгэл үе шат 2024-2028, олборлолт 2028-2044, уурхайн хаалт түүнээс цааш 10 жил үргэлжилнэ. Орон нутгийн хөгжлийг дэмжих хүрээнд төсөл хэрэгжүүлэгч компани нь Дорноговь аймгийн Засаг дарга, төсөл хэрэгжих Улаанбадрах сумын Засаг даргатай гурван талт хамтын ажиллагааны гэрээ байгуулж, бэлтгэл үе шатанд жил бүр 300 мянган ам.доллар, олборлолтын болон хаалтын үе шатанд жил бүр 1,000,000 ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийхээр, төсөл хэрэгжүүлэгч компанийн нийт ажилчдын 90-ээс дээш хувь нь Монгол Улсын иргэн байх, уурхайн ашиглалтын үе шатанд нийт туслан гүйцэтгэгчдийн 60 хувиас доошгүй, жилийн нийт худалдан авалтын үнийн дүнгийн 40 хувиас доошгүй нь Монгол Улсад бүртгэлтэй, татвар төлөгч хуулийн этгээд байхаар тохирсон. Мөн төсөл хэрэгжүүлэгч компанийн мөнгөн гүйлгээний дор хаяж 50 орчим хувь нь дотоодын банк санхүүгийн байгууллагаар дамжихаар гэрээлсэн.
