Монгол орны усны нөөцийн талаар Байгаль орчин аялал жуулчлалын яамны Газар зохион байгуулалт, усны нэгдсэн бодлого зохицуулалтын газрын дарга Ш.Мягмартай ярилцлаа.
-Сүүлийн жилүүдэд манай улсын гол, горхи, нуурын усны хэмжээ багасаж, зарим нь ширгэж үгүй болж байгаа. Энэ жилийн тухайд нуур, гол горхины усны хэмжээ хэр буурсан байгаа вэ?
-Монгол Улсын хэмжээнд жилдээ 564.8 км.куб усны нөөц бүрэлдэн бий болдог. Тэр дундаа гол горхины усны нөөц олон жилийн дунджаар 34.6 км.куб байдаг. Сүүлийн жилүүдэд хур тунадасны хэмжээ зарим газарт нэмэгдэж, заримд нь хасагдаж харилцан адилгүй байна. Ялангуяа гадаргын ус болох гол, нуур, булаг шандны хувьд тухайн жилд орж байгаа хур тунадасны хэмжээнээс шууд хамаардаг. Энэ жилийн хувьд Алтай, Хангай, Хөвсгөлийн уулархаг нутгууд болон нутгийн зүүн хэсэг хур тунадас ихтэй байна. Харин төвийн бүсийн аймгууд болох Өвөрхангай, Завхан, Баянхонгор аймгуудын зарим хэсгээр хур тунадас багатай байна. Үүнийгээ дагаад эдгээр бүс нутгуудад гандуу, олон тооны булаг шандширгэсэн байдалтай байна.
Улсын усны бүртгэлийн тоо мэдээллийн дүн мэдээг жилдээ аравдугаар сард нэгтгэж гаргадаг. 2019 оны улсын усны тоо бүртгэлийн дүн мэдээгээр нийт 6161 гол мөрөн тоологдсоноос 254 нь хатаж ширгэсэн. Харин зарим газар хур тунадас их орсноос тасарсан байсан 61 гол, горхи сэргэсэн байна. Булаг шандны хувьд өнгөрсөн жил нийт 12591 тоологдож 704 нь ширгэсэн, 264 нь сэргэсэн байдалтай байна. Нуур төөрмийн хувьд 3995 бүртгэгдсэн байгаагаас 286 нь хатаж ширгэж, 76 нь шинээр сэргэсэн байгаа. Ингээд үзэхээр манай орны гадаргын усны хэмжээ хур тунадасны хэмжээтэй шууд хамаарч байгаа юм. Сүүлийн жилүүдэд болж байгаа уур амьсгалын өөрчлөлтөөс хамааран гол, горхи, нуур, төөрөм хатаж ширгэх нөхцөл үүсээд байна. 2020 оны дүн мэдээ ирэх есдүгээр сард гарна. Тэгэхээр өнөөдрийн байдлаар улсын хэмжээнд хэдэн гол, горхи, нуур цөөрөм хатаж ширгэсэн нь тодорхойгүй байна.
-Энэ жил аялал зугаалга эрс нэмэгдсэнтэй холбогдуулан байгалийн үзэсгэлэнт газрууд хүний хөлд талхлагдаж, бохирдуулж байгаа нь усны төвшин багасгах шалгаан болж байгаа байх?
-Энэ жилийн хувьд хил хаасантай холбогдуулан дотоодын аялал жуулчлал маш их нэмэгдсэн. Аялагч нарын хувьд мэдээж эх орныхоо үзэсгэлэнтэй байгаль, гол мөрөн бараадаж аялж байгаа. Ингэхдээ хогоо хаях, маршрут зөрчих, хамгаалалтын бүсийн дэглэм зөрчих зэрэг асуудлууд гаргаж байгаа учраас тухайн бүс нутгийн гол мөрөн, нуур, цөөрмийн урсацын хэмжээнд нөлөөлөхийг үгүйсэхгүй. Тийм учраас энэ асуудал дээр улсын хэмжээнд 21 аймгийн сав газрын захиргаа ажиллаж байгаа. Тухайн сав газрын захиргаа аялагчдад гарын авлага, материал сануулгыг байнга өгч байна. Гол мөрөн ширгэж байгаа нь байгаль цаг уурын өөрчлөлттэй холбоотой боловч нөгөө талаараа хүний ухамсартай үйл ажиллагаа нөлөөлж байна. Иймд аялагчид маань байгаль эх дэлхийгээ хайрлаж хог хаяж бохирдуулахгүй байх, ургамал, мод, чулууг хөндөхгүй байх дээр анхаарах хэрэгтэй.
-Өмнө жил маш олон гол, горхи, нуур цөөрөм ширгэсэн байна. Аль аймаг, бүс нутгуудад илүү их гол мөрөн хатаж ширгэсэн байгаа вэ?
-Энэ нь харилцан адилгүй байдаг. Тухайлбал 2017, 2018 онуудад нутгийн зүүн бүсээр гол мөрөн хатаж ширгэсэн байдаг. Энэ жилийн хувьд зүүн талдаа асар их хур тунадас унаж байна. Ганга нуур гэхэд л саваа халин мэлтэлзэж байна. Гэтэл 2015 онд ганга нуурын 95 хувь нь усгүй болсон байх жишээтэй. Бид үүн дээр маш олон ажлуудыг хийсэн. Бид энэ их халуун, хуурайшилтыг даван туулж дасан зохицох ёстой. Бидний зүгээс хатаж ширгэсэн гол горхи, нуур цөөрмийг сэргээн засварлах дээр анхааран ажиллаж байна. Энэ жилийн гол усны бүртгэлийн тоо мэдээ ирэх есдүгээр сард хийгдэж аравдугаар сард бүрэн бэлэн болно энэ үеэр илүү тодорхой болно.
-Хатаж, ширгэсэн гол, горхи, нууруудыг сэргээхэд танай яамнаас ямар бодлого баримталж байгаа вэ?
-Усны нөөцийг хамгаалах талаар би олон төрлийн бодлого явуулж байгаа. Ялангуяа гол мөрний урсац бүрдлийн эхийг улсын тусгай хэрэгцээнд авах ажлуудыг хийж байна. Өнгөрсөн жилийн байдлаар 22 газар нутагт нийт 9 сая гаруй га газраас 3 сая га газрыг нь усны эх бүрдлийн тусгай хамгаалалтад аван Монгол орны гол мөрөн урсац бүрдэх эхийн 48 хувийг нь тусгай хамгаалалттай газар авсан байгаа. Түүнчлэн аймаг орон нутгийн хэмжээнд жилдээ 100-128 булаг шандны эхийг тохижуулж байна. Аливаа гол мөрөн хамгаалахдаа хамгийн чухал зүйл болох гол мөрний эхийг л хамгаалж байх ёстой. Мөн шар усны үер болон бороо, цасны усыг ашиглан хөв цөөрөм байгуулж байна. Энэ жил гэхэд Увс аймгийн Хяргас суманд 2 сая м.кубийн багтаамжтай усан сан байгууллаа. Улз гол дээр өөрийг нь тэтгэх усан сан байгуулж байна. Эдгээр ажлууд нь тухайн байгаль газар нутгийн онцлогоос хамааран хөв цөөрөм байгуулах, булаг шандыг байгуулах, гол мөрний урсцыг сайжруулах зэрэг бодлогуудыг явуулдаг. Энэ утгаараа тодорхой хэмжээнд улсын төсөвт мөнгө суулгасан байгаа. Энэ жилийн хувьд Орхон голоос Онги голыг тэтгэх судалгааны ажлуудыг хийж байна. Онги голын хувьд Дундговь аймгийн Сайхан-Уул сум хүрч чадахгүй тасарсан байгаа. Уг нь хур тунадас ихтэй жилүүдэд Өмнөговь аймгийн Мандал овоо сумын Улаан нуурт цутгадаг байсан гэтэл өнөөдөр түүндээ хүрэхгүй байгаа. Энэ нь байгалийн үзэгдэл хэдийг ч бид байгалийн үзэгдлийг хүний ухамсартай үйл ажиллагаанд тохируулан үерийн усыг хуримтлуулах ажлуудыг хийж байна. Жишээ нь 2018 онд Хэрлэн гол Дорнод аймгийн Цагаан уул сумын нутагт тасарсан байгаа. Тэр цагаас хойш бид судалгаа шинжилгээ хийж Хэрлэн голыг байнгын устай байлгах ажлыг ирэх жил эхлээр төлөвлөж байна.
-Ширгэсэн гол мөрөн сэргээх тал дээр улсын төсвөөс жилд хэдэн төгрөг гаргадаг вэ?
-Ус нь стратегийн түүхий эд. Энэ утгаараа улсын төсвөөс мөнгө гаргадаг. Энэ жилийн хувьд 7 тэрбум орчин төгрөгийг улсын төсвөөс гаргасан байгаа. Үүний 2 тэрбум төгрөгөөр Ганга нуурыг нөхөн сэргээж сайжруулна. Дөрвөн тэрбум төгрөгийг Өгий нуурыг нөхөн сэрээх, Онон Улз гол дээр хоёр тэрбум гэх мэт хувиарлаж ажлуудыг хийж байгаа. Цар тахалтай холбогдуулан улсын эдийн засаг уналттай байгаа энэ үед бид аль болох бага зардлаар их ажил хийхийг зорьж байна.
-Улаанбаатар хотын хүн амын усан хангамж ямар төвшинд байгаа вэ?
-Улаанбаатар хотын хүн амын усны хангамж өнөөдрийн энэ байдлаар явбал 2028 он гэхэд одоогийн батлагдсан нөөц эрэлт хэрэгцээ хоёр тэнцэхээр байгаа. Ийм учраас урьдчилсан хийлж Улаанбаатар хотын усны нөөц цаашдаа 20, 30 жил баталгаатай байх ажлуудыг хийж байна. Энэ хүрээнд Мянганы сорилын сангийн хоёр дахь гэрээгээр нийслэлийн хүн амын усан хангамжийг нэмэгдүүлэх ажлуудыг хийсэн. Баруун эх үүсвэрийн Шувуун фабрик, Биокомбинатад хоёр газар усны эрэл хайгуул хийж цаашдаа 15-20 жил Улаанбаатар хот усны нөөц баталгаатай хангагдах нөхцөлийг бүрдүүлэх юм. Үүний дагуу дэд бүтэц, шугам хоолой, цэвэршүүлэх байгууламжууд баригдана.
-Майдар хотын усны эрэл хайгуулын ажил хийгдэж байгаа юу?
-Улаанбаатар хотын төвлөрлийг сааруулах зорилгоор Майдар хотыг байгуулах гэж байна. Майдар хотын усны эрэл хайгуулын ажил хийгдэж байна. Уг хотыг 280-310 мянга гаруй хүн амтай хот байна гэж төлөвлөж байгаа. Хот төлөвлөгөө Барилга хот байгуулалтын яам дээр хийгдэж байгаа. Хот төлөвлөлтийг сайн хийж чадвал энэ ажил маш зөв.
-Байгалийн гамшигт үзэгдэл, хүний буруутай үйл ажиллагаанаас хамааран гол мөрөн, нуурууд ширгэж байна гэлээ. Өнөөдрийн энэ байдлаар үргэлжилбэл ойрын жилүүдэд хэрхэн доод төвшиндээ очих вэ?
-Сүүлийн 75 жилийн хугацаанд уур амьсгалын өөрчлөлтийн үр дүнгээс харахад Монгол орны цаг агаар 2.26 градусаар дулаарсан байгаа юм. Энэ нь дэлхийн дундаж дулаарлаас гурав дахин илүү хурдацтай дулаарч байна гэсэн үг юм. Ерөнхийдөө 2020 оныг 2050 онтой харьцуулан авч үзвэл алсдаа уур амьсгал маш их дулаарахаар байгаа. Сүүлийн 75 жил 2.26 градус дулаарсан бол цаашдаа энэ тоо нэмэгдэж 3.4-5.1 градус хүртэл дулаарахаар байна. Уур амьсгал дулаарч байгаатай холбогдуулан ууршилт нэмэгдэнэ. Гэтэл хур тунадас нэмэгдэхгүй байвал үнэхээр хэцүү байдалд орно. Жилд дунджаар 310 миллиметр хур тунадас Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт ордог. Энэ хэмжээгээрээ цаашдаа орох хэдий ч ууршилт хоёр дахин нэмэгдэж хэт халалтаас үүдэн говийн нутгуудаар олон тооны булаг шанд, нуурууд ширгэх магадлалтай. Тэгэхээр бид үүнийг аль болох ширгээхгүй байх бодлого баримталж ажиллана. Томоохон усан сангуудыг ууршилт багатай өндөр уулын бүс нутагт байгуулах хэрэгтэй. Харин ус багатай говийн бүс нутгуудад далд системээр усыг өгөх, түгээх бодлого баримтална.
