МУИС-ийн Археологи, антропологийн тэнхимийн багш Д.Долгорсүрэнтэй Цагаан сарын ёс заншлийн талаар ярилцлаа.
-Цагаан сарын баярын утга учир, ёс заншлын талаар тайлбарлаж өгнө үү?
-Цагаан сарыг ураг төрөл, удам угсаагаа таниж мэдэх баяр, бэлгэдлийн баяр, төрт ёсны баяр зэрэг олноор тодорхойлсон байдаг. Монголчууд Цагаан сарыг намар тэмдэглэдэг байсан бол 1206 онд Чингис хаан ширээнд сууж, Их Монгол Улсыг байгуулсан тэр үеэс хавар тэмдэглэдэг болсон гэж үздэг. Хавар ч бай намар ч бай бид их ажлын ард гарсны дараа баярладаг байж. Намарт сааль сүүгээ авч, хадлан өвсөө хураасны дараа тэмдэглэдэг байсан. Тэр утгаараа цагаан идээний баяр ч гэж хэлдэг байсан.
Намар тэмдэглэдэг байхад отог омгоороо ан гөрөө, ав хомрогод явж ирсний дараа агнасан амьтныхаа махыг хүртээж, түгээдэг байсан уламжлал нь одоогийн шүүс идээтэй холбогдох талтай байж болох юм. Цагаан сар гэхээр тавгийн идээ, мах шүүс, бэлэг гэдэг дээр эргэлддэг болчихож. Ийм уламжлал байгаагүй биш байсан. Гэхдээ хэт хавтгайруулж, өөрсдөдөө хүндрэл чирэгдэл учруулж, түүндээ бухимдаж, эдийн засгийн дарамт авдаг тал бий. Бид уламжлалаа бодвол Цагаан сар бол боломж бололцоондоо тааруулан хийдэг баяр. Заавал тавгаа есөн үеэр зас, хонины бүхэл тавь гэх зүйл байхгүй. Настангууд нь тавгийн идээгээ 5-7 үеэр, залуус гурван үеэр засаж болно. Шүүс бэлдэхдээ их бүхэл гэж нэрлэгддэг хонины бүтэн ууц тавих шаардлагагүй. Дал, дөрвөн өндөр, хонх шант тавихад бүтэн шүүс тавьснаас ялгаагүй хүндэтгэл болно.
Цагаан сараар хүн болгонд бэлэг өгдөггүй. Ахмад настнаа хүндэтгэж, хүүхдүүдийг баярлуулж алгыг нь дээш харуулдаг. Түүхэн талаас нь авч үзвэл ахмад настанд хүндэтгэл үзүүлж хошуу хоргойн дээр ул боов тавиад эсвэл хадагтай хамт өөх тавьж өгдөг байсан. Хүүхдүүдэд ааруул хурууд өгдөг байв. Тэрнээс биш хавтгайруулж хүнд болгонд өгдөггүй байсан. Тавгийн идээ, мах шүүс, алга дээш харуулах зэргийг бэлгэдэл, уламжлал гэж ойлговол Цагаан сарын баяр тийм ч хүндрэлтэй байхгүй.
-Золгоход бас одоогийнх шиг золгодоггүй байсан юм билээ?
-Тийм шүү. Ялангуяа “Ковид 19”-ийн халдвар тархсан энэ үед Цагаан сараа хийх нь буруу, золгохдоо үнссэнээс болж халдвар тараана гэж яригдаж байна. Гэтэл монголчуудын уламжлалд золгохдоо үнсдэг байгаагүй. Газар газрын золгох онцлог бий. Зарим нь гал голомтондоо мөргөснөөр эцэг эхтэйгээ золгосон хэлбэр болдог. Гэхдээ нийтлэгээрээ ахмад хүнийхээ тохойноос түшиж золгодог. Хүүхдийн магнай дээр үнэрлэж золгоно. Тэрнээс биш хүүхдийг барьж аваад л хоёр хацар дээр нь үнсээд л байдаг юм биш. Энэ бэлгэдлийг сүүлийн үед жаахан хувиргаж, үнсдэг болоод байна. Үнсэлт гэдэг бол монголчуудын дунд байсан үзэгдэл мөн үү биш үү гэдгийг бодох л хэрэгтэй. Бусад соёлын нөлөө ууссан байж болох юм. Жишээлбэл, монголчууд бид гар барьж мэндэлдэггүй байлаа шүү дээ. Мэндлэхдээ хөөрөглөдөг байлаа. Энэ нь гар барьж мэндчилж байгаатай адил байсан.
Бид нүүдлийн соёлоос суурин соёлд шилжиж байна. Суурин соёлын шинж чанар, хэв маягт Цагаан сар ч мөн хувирч өөрчлөгдөж байна. Ингэхдээ ёс заншил, уламжлалаа гээгдүүлж болохгүй.
-Манай улсад цус ойртолт өндөр түвшинд байгаа. Цагаан сараар ураг төрөл, удам угсаагаараа уулзаж танилцдаг. Тэр хэмжээгээр цус ойртолтоос хамгаалдаг байж болох уу?
-Цагаан сараар айл саахалт, удам угсаагаараа уулзаж, золгож жилийнхээ ажил хөдөлмөрийг ярьдаг, бие биенээ таньж мэддэг. Энэ үүднээсээ ураг төрлийн баяр гэж хэлдэг. Таны хэлдгээр цус ойртолтоос сэргийлэх тэр суурийг тавьж өгдөг байсан гэж хэлж болно.
Ихэвчлэн Цагаан сарыг нутаг ус, айл хот, саахалт, ах дүү, ураг төрлөөрөө нийлж тэмдэглэдэг байсан. Тэрнээс биш хэдэн зуун км-ийн цаанаас баяр тэмдэглэх гэж зорьж ирдэг зүйл байгаагүй л дээ.
-Та өмнө нь их ажлын дараа Цагаан сарын баярыг тэмдэглэдэг байсан гэж ярилаа. Хахир өвлийг өнтэй давсны баяр ч гэж өвгөд хэлдэг шүү дээ?
-Тийм. Өвлөөс хаварт шилжих үед тэмдэглэж байна. Өвлийн цагт идшээ бэлдэж, мал нь хээл таргаа авсны дараа мал төллөхөөс өмнөх амсхийх хугацаанд Цагаан сарыг тэмдэглэнэ. Битүүний өдөр бол тухайн жилийн сүүлийн өдөр шүү дээ. Битүүнд хүмүүс бүхий л зүйлийг сайн сайхнаар бэлгэдэж, өр ширээ дарж, хэл ам муруйсан нэгнийгээ уучилж ариун сайхнаар шинэ сараа угтдаг.
-Битүүний өдрийн ёс заншил, зан үйлээс хуваалцана уу?
-Газар газар өөр. Муу үг хэлэх, аль болох сайн сайхныг бэлгэдсэн, ерөөсөн үг хэлдэг. Гэр орноо битүүний өмнөх өдөр хот хороо, гэр орноо цэвэрлэж тоосыг нь гөвнө. Битүүнд гэрээ цэвэрлэхгүй, хоол ундаа идэж шинийн 1-ндээ бэлтгэнэ. Битүүний өдрийн гол онцлог нь идээ шүүсэндээ бий. Энэ өдөр идээ шүүсээ хөндөж, гал голомтондоо өргөж, хүмүүст хувь хүртээнэ.
Гадаа хувцас хонуулах, айлд хонох, маргалдахыг цээрлэнэ. Аль болох халуун ам бүлээрээ байх хэрэгтэй. Үүнээс гадна шарын шашны зан үйл нэвтэрсэн. Тухайлбал, битүүний өдөр гэр, хотоо утаж ариутгах зэрэг юм. Битүүний өдөр мах шүүсээ бэлдэж, тавгаа засна.
-Битүүллээ. Тэгээд шинийн 1-ндээ яах вэ?
-Шинийн 1-ний өглөө нар мандахаас өмнө босно. Нар мандахыг үзнэ гэж хүмүүс их өндөрлөг газар гардаг. Хотынхон бол Багануур чиглээд яваад байдаг. Гэтэл нар чинь хаана чиг л мандаж байгаа нар шүү дээ.
Дээр үед бол өрхийн тэргүүний сүлд хийморийн зүгт овоо босгоод нар мандахаас өмнө очиж арц хүжээ уугиулдаг. Тэгээд овоондоо бэлдэж очсон идээ будаагаа тэнгэр хангай, дөрвөн зүг, найман зовхистоо өргөнө. Ингээд нар мандахаас өмнө гэртээ орж ирэхэд гэрийн эзэгтэй цагаалга аягалж өгч, амссаны дараа золгоно. Орж ирэнгүүтээ цагаалга амсдаг нь хиргүй тунгалаг, ариун сайхныг санасан шүү, муу юм огт санаагүй шүү гэсэн илэрхийлэл юм. Тиймээс золгохоос өмнө цагаалга буюу айраг, тараг, сүү амсдаг юм.
Цагаан сар бол амьдралын энгийн, зөв дадалд хэвшүүлэхийг хичээдэг байж. Цагаан сараар ураг төрлөөрөө уулзаж, гэр бүлээрээ байдаг нь тухайн гэр бүл тогтвортой, жаргалтай байхыг, нар мандахаас өмнө босдог нь тухайн жилдээ өглөө эрт босохын давуу талыг, идээ будаагаа өргөнө гэдэг нь ан амьтан хооллож, байгаль дэлхийгээ энэрэхийг сургадаг байсан юм шүү дээ. Үүнээс гадна бидний амьдралын зэрэгцээ бодит бус амьтан, хүн оршиж байдаг гэж үзэж хүндэтгэл үзүүлдэг байсан. Тухайлбал, битүүний өдөр айлууд хиншүү гаргана гэж хуушуур их хийдэг шүү дээ. Зарим газар утаа май тавьдаг. Энэ нь уул ус, хангай дэлхийн савдгууд, зэрэгцээ ертөнцөд амьдарч буй хий, хийсгэлэн амьтдыг хооллож буй хэлбэр юм. Ингэж зэрэгцээ ертөнцөө ч мөн баярлуулдаг байлаа.
-Цагаан сарыг хөдөө тэмдэглэх гоё гээд залуус хөдөө байдаг аав ээжийнх рүүгээ их явдаг. Энэ юутай холбоотой вэ?
-Тийм тал бий. Ёс уламжлал нь нүүдлийн соёлд бүтээгдэж, бий болсон учир тэр орчиндоо илүү тохирдог. Бидний суурин соёлд буюу дөрвөн хананы дунд ороод ирсэн учир идээ будаанаасаа авхуулаад л асуудал бий. Жишээлбэл, хүмүүс мах чаначихаад гурав хоноод үмхийрүүллээ гээд ярьдаг. Эрт үед гэрийн сэрүүхэн нөхцөлд мууддаггүй, гэрийн температурдаа тохирсон идээ шүүс тавьдаг байж. Гэтэл одоо бүтэн ууц тавьчихад нэгширч, үмхийрчих гээд л байдаг болсон. Үнэндээ бүтэн ууц тавих ч албагүй. Мах шүүс тавих гурван төрөл бий. Их шүүс /бүхэл ч гэж хэлэх нь бий/ буюу бүтэн хонины махыг төрийн хүндэтгэл ёслолд тавина. Дунд бүхэл тавих гэдэг нь хонины толгой шийр, гэдэс дотрыг оруулахгүйгээр тавихыг хэлнэ. Үүнийг ихэвчлэн ураг төрлийн өндөр настан, удамдаа хүндлэгдсэн хүмүүст үр хүүхэд нь хүндэтгэл үзүүлж тавьж өгнө. Бага бүхэл тавих гэдэг нь Дал, дөрвөн өндөр, хонх шант чанаж тавихыг хэлнэ. Энэ гурван төрлийн алийг нь ч тавьсан бай ууцаа төлөөлнө гэдэг бэлгэдэлтэй. Энэ бэлгэдлийг маш сайн ойлгох хэрэгтэй.
