УИХ-ын чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар Тамхины хяналтын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг хэлэлцэхийг дэмжиж, анхны хэлэлцүүлэгт бэлтгүүлэхээр Байнгын хороонд шилжүүлэв. Уг төслийг парламентын олонхыг бүрдүүлсэн нэр бүхий 78 гишүүн санаачлан өргөн барьжээ.
УИХ-ын гишүүн, Ажлын хэсгийн ахлагч О.Номинчимэг: ДЭМБ-ын 2022 оны тооцооллоор Монгол Улсад тамхины хэрэглээ нийт хүн амын 28.4 хувьд хүрч Ази, Номхон далайн бүсийн орнуудын дунд тархалт хамгийн өндөртэй орны долоодугаарт бичигдэж байна. 2024 онд импортолсон 3.5 тэрбум ширхэг янжуур тамхийг хүн амын тоонд харьцуулбал нэг монгол хүн жилд дунджаар 1000 ширхэг буюу 50 хайрцаг тамхи хэрэглэж байгаа гэсэн үг. Гаалийн ерөнхий газрын мэдээгээр 2024 онд импортолсон янжуур тамхины хэмжээ 2012 оныхоос хоёр дахин өссөн байгаа нь энэ хэрэглээ хэр хурдтай нэмэгдсэнийг харуулж байна.
Тамхины шинэ төрлийн бүтээгдэхүүн болох электрон тамхины хэрэглээ ч огцом өсчээ. Тухайлбал, 2020 онд 47 мянган ширхэг электрон тамхи гаалиар нэвтэрч байсан бол 2024 онд энэ тоо 8.2 сая болж, дөрвөн жилийн дотор 175 дахин нэмэгдсэн байна. ЭМЯ болон ДЭМБ-ын Монголд хийсэн судалгаагаар 2019 онд 13–15 насны сурагчдын 14 хувь нь утаат тамхи, 3.5 хувь нь шинэ төрлийн тамхин бүтээгдэхүүн хэрэглэдэг байсан бол 2023 он гэхэд энэ үзүүлэлт 25 хувь болж маш хурдтай өссөн байна.
Өөрөөр хэлбэл, 13–17 насны таван сурагч тутмын нэг нь янжуур, дөрвөн сурагч тутмын нэг нь электрон тамхи хэрэглэж байна гэсэн үг.
Электрон тамхи нь хор багатай гэдэг нь шинжлэх ухаанаар нотлогдоогүй бөгөөд хүүхэд, залуусын дунд маш хурдацтай тархаж, ирээдүйн хорт зуршилд хөтөлдгийг олон улсын судалгаанууд харуулсан. Эдгээр судалгаагаар электрон тамхинд хорт бодис агуулагддаг, амьсгалын замыг үрэвсүүлэх, зүрх судасны тогтолцоонд сөрөг нөлөө үзүүлэх, никотинд донтуулах эрсдэл өндөр байдаг нь тогтоогдсон. Мөн электрон тамхи нь тамхинаас гарахад тусалдаг үр дүнтэй хэрэгсэл биш, харин өсвөр үеийнхнийг донтох шинэ зам болж байна.
Ийм учраас Сингапур, Норвеги, Чили, Энэтхэг, Турк зэрэг нийт 46 улс электрон тамхийг бүрэн хориглоод байна. Мөн 82 улс эдийн засгийн болон эдийн засгийн бус янз бүрийн зохицуулалт хийсэн байдаг. Харин манай улс ямар ч хуулийн зохицуулалтгүй цөөн улсын нэг хэвээр байгаа нь нөхцөл байдлыг улам хүндрүүлж байна. Тиймээс электрон болон утаат тамхийг ялгалгүй ижил зохицуулалтад хамруулах нь энэ хуулийн төслийн гол зорилтын нэг юм.
Мөн тамхин бүтээгдэхүүний татварыг үе шаттай нэмэгдүүлж, хүүхэд, өсвөр үеийнхнээ хамгаалах шаардлагатай.
Янжуур тамхины татварыг нэмэгдүүлэхгүй байх нь жил бүр 4300 хүний амийг алдахад нөлөөлж байгаа бөгөөд энэ нь нэгээс хоёр сумын хүн амтай тэнцэхүйц алдагдал гэсэн үг.
Хортой бүтээгдэхүүн зайлшгүй хатуу зохицуулалттай байх ёстой. Тамхины эсрэг бодитой тэмцлийг бид үнэндээ оройтож эхэлж байна. Гэхдээ үүнийг засаж залруулах, ирээдүй үеэ хамгаалах арга хэмжээ авах нь төрийн түшээд бидний ард иргэдийн өмнө хүлээсэн үүрэг хариуцлага юм.
УИХ-ын гишүүн С.Эрдэнэболд: Монголчууд тамхи таван нас, архи арван нас гэж ярьдаг нь зүгээр нэг хэллэг биш. Л.Эрдэнэчимэг гишүүний санаачлан батлуулж байсан тамхины зохицуулалт тухайн үедээ ихээхэн хэлэлцүүлэг дагуулсан. Энэ нь урт хугацаандаа манай нийгэмд тамхи татах соёлыг өөрчилж, илүү эрүүл орчин бүрдүүлэхэд томоохон нөлөө үзүүлсэн.
Одоо яригдаж байгаа энэ асуудал ч мөн адил маш өргөн хүрээтэй сэдэв. Шинэ төрлийн бүтээгдэхүүн, ялангуяа электрон барааны нэрийн дор татваргүйгээр орж ирж байгаа электрон тамхи дээр яаралтай зохицуулалт хийх шаардлага бий гэдэгтэй санал нийлж байна. Энэ хуулийн үзэл санааг дэмжиж байгаа ч иргэдийн дунд тодруулмаар байгаа нэг эргэлзээ байгаа.
Тамхины татвар нэмэгдэнэ гэж байгаа. Тодруулбал, өнөөдрийн 800 төгрөгийн татварыг 4–5 жилийн хугацаанд үе шаттайгаар нэмэгдүүлж 18 мянган төгрөгт хүргэхээр тусгасан. Энэ тохиолдолд татвар өсөхийн хэрээр чанар муутай, хууль бусаар орж ирэх тамхины хэмжээ нэмэгдэх эрсдэл үүсэх үү. Үүнд эрх зүйн талаасаа ямар хяналт, зохицуулалт хийхээр төлөвлөж байгаа вэ?
УИХ-ын гишүүн О.Номинчимэг: Гаалийн болон онцгой албан татварыг нэмснээр хуурамч тамхи нэмэгдэх үү гэдэг бол олон хүний санаа зовж буй асуудал. Энэ талаар Австрали, Монголын эрдэмтэд хамтран судалгаа хийсэн байдаг. Судалгааны үр дүнд татварыг нэмэх нь эсрэгээрээ хуурамч тамхины хэмжээг бууруулсан нь батлагдсан. Татвар нэмэгдсэнээр хуурамч тамхины хэмжээ нэмэгдэх бус харин ч багасах юм. Бид татварын тооцооллоо хийхдээ маш ул суурьтай хандахыг зорьсон.
Энэ ажлын хүрээнд Сангийн яам, Гаалийн ерөнхий газар, ДЭМБ-ын татварын бодлогын мэргэжилтнүүд, Эрүүл мэндийн яам зэрэг байгууллага хамт сууж тооцоо хийсэн. Татварыг нэмэгдүүлэхдээ зөвхөн нэг талаас нь хараагүй, хүн амын орлого, худалдан авах чадвар, хэрэглээний үнийн индекс, инфляц зэрэг олон үзүүлэлтийг харгалзан энэхүү зохицуулалтыг боловсруулсан.
Өнөөгийн байдлаар манай улсад талхнаас хямд үнэтэй тамхи худалдаалагдаж байна. Ийм нөхцөл байдалд бид татварыг гэнэт өсгөхгүй, үе шаттайгаар нэмэгдүүлэх бодлого барина. Үе шаттай нэмэгдүүлэх энэ зохицуулалтын гол зорилт нь хэрэглээг 14 хувиар бууруулах бөгөөд энэ тооцоолол нь хүн амын амьжиргаа, эдийн засгийн хүчин зүйлс дээр үндэслэсэн. Энд нэг зүйлийг онцлох хэрэгтэй. Энэ арга хэмжээ бол төсөв бүрдүүлэх зорилготой биш. Бидний гол зорилго хүүхэд, залуучуудыг тамхины хэрэглээний эрсдэлээс хамгаалах явдал юм. Мэдээллийн сангийн хувьд бид тамхины хяналтын эргэлтийг ил тод, нарийн хянах боломжтой болж байна. Одоогоор энэ систем архи, архин бүтээгдэхүүн дээр амжилттай хэрэгжиж байгаа бөгөөд үүнтэй адил тамхинд нэвтрүүлэхээр ажиллаж байгаа юм.
Дахин давтагдашгүй онцгой албан татварын акц нэвтэрснээр тухайн бүтээгдэхүүн хаана үйлдвэрлэгдсэн, хэн оруулж ирсэн, хаана борлуулагдаж байгааг нэг цэгээс харах боломж бүрдэнэ. Энэ нь хуурамч тамхинаас сэргийлэх чухал эрхзүйн хөшүүрэг болох юм.
Эдийн засгийн хувьд манай өрхийн орлогод тамхины зардлын эзлэх хувь бусад орнуудтай харьцуулахад нэлээд бага байдаг. Түүнчлэн хөрш улсуудын хувьд тамхины үнэ манайхаас 3–4 дахин өндөр үнэтэй.
УИХ-ын гишүүн А.Ариунзаяа: Тамхины үнэ цаашдаа хэд болох вэ гэж хүмүүс хамгийн их асууж байна. Одоогоор нэг хайрцаг янжуур тамхи 3850 төгрөгийн үнэтэй, онцгой албан татвар нь 5–20 хувьтай байдаг. Харин энэ татварыг 30 хувь болгохоор төлөвлөж байгаа учраас гурван жилийн дараа өнөөдрийн 3850 төгрөгтэй тэнцэх үнэ хэд болох вэ?
Сангийн яамны татварын бодлогын газрын ахлах мэргэжилтэн Т.Анхбаяр: Тамхины үнийн талаар хүмүүс их сонирхож байна. 2025 оны байдлаар нэг хайрцаг янжуурын дундаж үнэ 3742 төгрөг байгаа. Ирэх жилүүдэд жижиглэнгийн үнэ хэрхэн өсөхийг судалж, олон төрлийн индексийг үндэслэн тооцоолол гаргасан.
2026 онд тамхины дундаж үнэ 4366 төгрөг болж 12–17 хувиар өсөхөөр байна.
2027 онд 4366 төгрөгөөс 7082 төгрөг болж өснө, өсөлт 30–40 хувьтай.
2028 онд үнэ 9815 төгрөгт хүрнэ.
2029 онд 12,567 төгрөг болох бөгөөд өсөлт 15–22 хувьтай байна.
2030 онд тамхины дундаж үнэ 15,339 төгрөгт хүрнэ, өсөлт 15–18 хувьтай байх юм.
УИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдорж: Л.Эрдэнэчимэг гишүүн 2012 онд санаачлан батлуулсан, 2013 оны гуравдугаар сарын 1-нээс хэрэгжиж эхэлсэн Тамхины хяналтын тухай хууль нь тамхи татах зөвшөөрөгдсөн цэгийг тодорхойлж өгсөн, цэнгээний газруудаар тамхи худалдаалахыг хориглосон, мөн үе шаттайгаар тамхины татварыг нэмэгдүүлэх зохицуулалт оруулсан. Энэхүү хууль батлагдсанаар хамгийн их баярласан хүмүүс бол айлын эзэгтэй нар, эмэгтэйчүүд юм.
Энэхүү хууль батлагдвал цагдаагийн байгууллага хуулийн дагуу хяналт шалгалт явуулж, хэрэгжилтийг бүрэн хангаж чадах уу?
Цагдаагийн ерөнхий газрын урьдчилан сэргийлэх албаны хүүхдийн эсрэг гэмт хэрэг зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх хэлтсийн дарга Д.Будзаан: Энэхүү хуулийн төслийг хэрэгжүүлэх ажлын хүрээнд цагдаагийн байгууллага Тамхины хуулийн 6-р зүйлтэй холбоотой худалдаа, үйлчилгээнд хамаарах харьяаллын зөрчлийг Зөрчлийн тухай хуулийн хүрээнд хянан шалгаж байна.
Энэ хүрээнд жилд 300–500 орчим зөрчил илэрч, тухайн иргэн, ААН-д торгуулийн шийтгэл ногдуулдаг. Тухайлбал, 500 метрийн радиуст хяналт шалгалт хийхэд тухайн бүсэд орсон дэлгүүр, байгууллагууд хууль ёсны бичиг баримтгүйгээр лангуун доороосоо тамхи худалдаалах зөрчил гаргасан тохиолдлууд илэрч байна.
Ажиллах хүчний хувьд нийт 4000 цагдаа хуульд заасан чиг үүргээ хэрэгжүүлэн ажиллаж байгаа. Мөн хууль бус худалдаа, татвар төлөөгүй үйл ажиллагаа нийт зөрчлийн ойролцоогоор 50 хувийг эзэлж байгаа нь 500 метрийн радиуст гарч буй зөрчлийн нэг хэсэг болж байна.
УИХ-ын гишүүн Д.Батбаяр: Нэг зүйл дээр санал нийлэлгүй ажлын хэсгээсээ гарсан байгаа. Одоо бидний шийдэх ёстой асуудал юу гэвэл электрон тамхийг хэн, хэзээ, хаана татах вэ гэх асуудал юм. Энэ хууль нь хяналтын бус татварын хууль болох гээд байна. Энэ хуулийн төслөөр насанд хүрээгүй хүүхэд худалдан авах боломжийг хаасан ямар зохицуулалтууд орж ирж байгаа вэ. Тамхины үнийн зөрүүнээс үүдэж янжуур тамхины хэрэглээ улам их нэмэгдэх эрсдэлтэй юу?
УИХ-ын гишүүн О.Номинчимэг: Электрон тамхийг янжуур тамхитай адил дотор орчинд татахаа болих хэрэгтэй. Тамхины цэг дээр нь татуулдаг болъё. Зар сурталчилгааг интернэтээр болон онлайнаар хийхээ болъё. Харин тусгай зөвшөөрөлтэй оруулж ирдэг, борлуулдаг болъё. Энэ бүх зохицуулалт нь энэхүү хуулийн төсөлд орж ирсэн байгаа. 21 насанд хүрээгүй хүүхдэд зарах юм бол ямар байдлаар хөшүүрэг хийж болох вэ гэдэг дээр цагдаагийн газраас саналуудаа хэлсэн. Тусгай зөвшөөрөлтэй газрууд бүгдээрээ камертай байх ёстой. Үнэхээр 21 нас хүрээгүй хүүхдэд зарсан байвал борлуулах зөвшөөрлийг нь цуцлах хүртэл санкцтай болгохыг зөрчлийн тухай хуульд дагалдуулж орж ирж байгаа.
УИХ-ын гишүүн Ж.Золжаргал: Дөрвөн хүүхдийн нэг нь электрон тамхи татаж байна гэдэг бол маш тодорхой судалгаа юм. Өнөө өглөө би 100 гаруй ахлах ангийн хүүхэдтэй уулзсан. Аман яриагаар хамгийн бага хэлж байгаа нь гурван хүүхдийн нэг, их хэлж байгаа нь тал хувь нь байна. Бодит байдал дээр маш их тархаж байгаа. Тэгэхээр хүний эрхийн асуудал нэг тусдаа, нийгэмд нөлөөлж байгаа статистик тоон дээр дүн шинжилгээ хийх нь тусдаа асуудал юм. Өсвөр үеийнхнийг тамхинаас холдуулах нь тулгамдсан асуудал болжээ. Хүний тамхи татах эрхийг нь хаагаад байгаа зүйл байхгүй. Зориудаар өсвөр үеэ хамгаалахын тулд хязгаарлалт хийх нь зайлшгүй. Харин татварын хувьд өндөр үнэтэй болоод далд зах зээл үүснэ гэдэг дээр анхаарах нь зүйтэй. Энэ талаар ажлын хэсэг ярьж тохирох нь зүйтэй юм.
Тамхины хяналтын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг үзэл баримтлалын хүрээнд хэлэлцэхийг 61.8 хувийн саналаар дэмжлээ. Тиймээс төслүүдийг анхны хэлэлцүүлэгт бэлтгүүлэхээр Хүний хөгжил нийгмийн бодлогын байнгын хороонд шилжүүлэв.
