Бензин, шатахуун бидний амьдралд өдөр тутам худалдаж авдаг талхтай адил стратегийн бүтээгдэхүүн болжээ. “Бензин тасарлаа”, “Шатахуунд оочерлож байна” гэх үгс өвлийн хүйтэн салхитай хамт айл бүрийн хаалгыг тогшдог уламжлал тогтоод ч удаж. Энэ бол түлшний хэрэгцээнийхээ 90-ээс дээш хувийг ОХУ-аас хангадаг Монгол Улсын бодит байдал.
Ард иргэд нь амьдралаа залгуулж, улс орон нь урагшлан хөгжихөд түлш шатахууны хараат бус байдал нэн чухал. Гэвч манай улс хажуу хавирганааасаа хараат явсаар өдийг хүрлээ. Энэ байдалд Газрын тос боловсруулах үйлдвэр цэг тавина гэх итгэл монголчуудад анх 8 жилийн өмнө төрж байв. Энэ итгэл жил ирэх тусам багассаар уг үйлдвэр амжилттай ашиглалтад орж, та бидний машины банкийг дүүргэх бензин үйлдвэрлэдэг болох эсэх нь тун эргэлзээтэй байх болсон.
Шавыг нь тавиад долоон жил болж буй газрын тос боловсруулах үйлдвэрийг анх 2024 онд ашиглалтад орно гэж тооцоолж байлаа. Гэвч мөнгө санхүүгийн асуудал, цар тахал гэх мэт шалтгааны улмаас “2025, 2026, 2027 онд ашиглалтад орно” гэж хойшилж явсаар одоо “2028 онд ашиглалтад орно” гэж ярьж байна.
Манай улсын Газрын тос боловсруулах үйлдвэртэй болох хүслийг биелүүлж буй бэрд бол Энэтхэг улс. БНЭУ-ын Ерөнхий сайд Нарендра Моди 2015 онд манай улсад төрийн айлчлал хийх үеэрээ Монгол Улсын эдийн засгийн хөгжилд зориулан 1 тэрбум ам.долларын хөнгөлөлттэй зээл олгох болсноо мэдэгдэж, Монгол Улсын Засгийн газар уг зээлийн санхүүжилтийг Газрын тос боловсруулах үйлдвэр байгуулахад зарцуулах шийдвэрийг 2017 онд гаргаж байв. Газрын тос боловсруулах үйлдвэртэй болно гэдэг нь түлш, шатахууны хараат байдлаас ангид байх нөхцөл бүрдэнэ ээ л гэсэн үг.
Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн өртөг хэрхэн нэмэгдэв?
Улмаар ГТБҮ-ийн нарийвчилсан ТЭЗҮ-ийг БНЭУ-ын Төрийн өмчит “Engineers India Limited” компани 2017 оны есдүгээр сараас эхлэн боловсруулж, УУХҮЯ-ны Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөл 2018 оны арваннэгдүгээр сард хүлээн авч, 2019 оны эхээр эцэслэн баталгаажуулсан. Гэвч ТЭЗҮ боловсруулах явцад нэмэлт санхүүжилт шаардлагатай болж, Энэтхэг улс нэмж 236 сая ам.долларын хөнгөлөлттэй зээлийг олгохоор болсон юм. Хөрөнгө оруулалтын зардлын өсөлт үүгээр дууссангүй. Дахиад л хүсэл биелүүлэгч бэрдээсээ гуйх болов.
БНЭУ-ын “Инженерс Индиа Лимитед” компани төслийн нийт хөрөнгө оруулалтын зардлын өөрчлөлтийг 2023 онд дахин тооцоолж, ТЭЗҮ-ийн тодотголыг УУХҮЯ-ны ЭБМЗ-ийн өргөтгөсөн хуралдаанаар 2023 оны есдүгээр сард хэлэлцүүлсэн. Тус хуралдаанаас төслийн нийт хөрөнгө оруулалтын зардал 1,698,221 сая ам.доллар болж байгааг үндэслэлтэй гэж үзэн, баталгаажуулсан юм. Дахиад 464 сая ам.долларын санхүүжилт нэмэгдсэн байх нь. Энэ мөнгийг Энэтхэгийн Засгийн газраас нэмж зээлэхээр болж, Засгийн газар болон Бүгд найрамдах Энэтхэг улсын Экспорт-Импорт банктай байгуулах зээлийн хэлэлцээрийн төслийг УИХ-аар хэлэлцүүлэн дэмжүүлж байв. Ийнхүү газрын тос боловсруулах үйлдвэрийг нийтдээ 1.7 тэрбум ам.доллараар босгохоор болсон юм. Үүн дээр газрын тос дамжуулах хоолой, Хөгжлийн банкнаас авсан зээл, хуримтлагдсан хүүгийн 273 сая ам.доллар, түүхий газрын тос дамжуулах хоолой татуулж буй 386 сая ам.долларын нүүрсний гэрээ зэрэг бусад зардал нэмэгдээд 2.2 тэрбум ам.доллар буюу 7.4 их наяд төгрөг болж байна.
Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийг тойрсон эсрэгцсэн байр суурь одоо ч эрчтэй хэвээр байна. Нэг талд үйлдвэрийн ажил урагштай явж байгааг онцлон 2028 онд ашиглалтад ороод Монгол Улсыг шатахуун түлшний хараат бус байдлаас гаргана гэсэн эерэг зүйл ярьсан хэсэг бүлэг хүмүүс бий. Харин нөгөө талд энэхүү төсөл анхнаасаа улс төрийн алдаа байсан, 2028 он болоход дахиад хэдэн жилээр хойшилж, өр зээл нь нэмэгдчихсэн байхыг үгүйсгэхгүй гэх байр суурьтай хэсэг ч байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийг БНЭУ-д айлчилж байх үеэр УИХ-ын гишүүд, Газрын тос боловсрулах үйлдвэрийг хариуцсан хүмүүс энэ талаар юу хэлэв?
“Газрын тос боловсруулах үйлдвэр" ТӨХХК-ийн Гүйцэтгэх захирал Д.Алтанцэцэг: Монгол Улсын төр засгаас энэ үйлдвэрийг барих нь Монгол Улсад нийгэм, эдийн засгийн ач холбогдолтой юм гэж шийдвэр гаргаж, 2019 оноос үйлдвэрийн инженерчлэлийн ажлыг эхлүүлсэн. ТЭЗҮ-ийн тооцооллыг таван жил тутам тодотгож байдаг. 2018 онд ТЭЗҮ-ээр батлагдсан 1.236 тэрбумаас 34 хувиар нэг л удаа өссөн. Түүнийг 2025 оны нэгдүгээр сарын 23-нд УИХ-аар соёрхон баталсан. Юун түрүүнд анхны тооцооллоос хойш 6, 7 жил өнгөрсөн байсан.
Хоёрт, дэлхий дахинд үүссэн COVID цар тахлын нөлөө, эдийн засгийн хямрал зэрэг давагдашгүй хүчин зүйлийн шалтгаантай. Дахиж цаашид нэмэгдэхгүй. Нефть, химийн салбарын суурийг тавих хамгийн эхний үйлдвэр бол газрын тос боловсруулах үйлдвэр. Нэн түрүүнд түлш, шатахуунаа үйлдвэрлэж, энэ талын хараат байдлыг бууруулна. Автобензин, дизелийн түлш, шингэрүүлсэн шатдаг хий, онгоцны түлш зэрэг нь манай гол бүтээгдэхүүнүүд. Зуухны түлш гэдэг юм заавал гардаг. Энэ бол дагалдаж гардаг бүтээгдэхүүн. Түүнийхээ тодорхой хэсгийг үйлдвэрийнхээ цахилгаан станцад түлш болгон ашиглана. Манай улсад эдийн засгийн маш том тулгуур бий болно. Зарим улс төрийн шинж чанартайгаар энэ үйлдвэрийн төслийг үгүйсгэсэн эсвэл гутаасан гүжирдсэн мэдээ мэдээллүүд явж байгаа. Ийм зүйлээс болж үйлдвэрийн ажил зогсохгүй ч гэсэн ажиллаж байгаа хүмүүст садаатай байна.
"Эрдэнэс Монгол" нэгдлийн гүйцэтгэх захирал С.Наранцогт: Тусгаар улсад байх ёстой үндсэн үйлдвэрүүд гэж байдаг. Үүний нэг нь нефть боловсруулах үйлдвэр. Эрчим хүчний хараат байдлаас ангид байх стратегийн ач холбогдолтой. Тийм учраас Газрын тос боловсруулах үйлдвэр ашиглалтад орсноор импортын хэрэглээний 50 орчим хувийн бүтээгдэхүүн, өндөр чанарын нефтийг өөрсдөө үйлдвэрлэдэг болно гэсэн үг. Ингэснээр манай улсад бие даасан байдал бий болно. Үнийн хувьд давуу байдал нь тогтвортой нийлүүлэлтээр үүснэ. Монгол Улсын төлбөрийн тэнцэлд нефть томоохон алдагдал хүлээлгэдэг. Манай улс жилдээ 2 тэрбум орчим ам.доллар төлбөрийн тэнцэлд сөргөөр нөлөөлдөг. Төсөл маань амжилттай хэрэгжсэнээр дараагийн алхам буюу геологи хайгуулын судалгааг өөрсдийнхөө бололцоогоор сайн хийж, нөөц баялгаа нэмэгдүүлэх ёстой. Цаашдаа ч эдийн засгийн хэрэгцээгээ дагаад үйлдвэрээ өргөтгөх ажил хийхийг үгүйсгэхгүй.
УИХ-ын гишүүн О.Алтангэрэл: Газрын тосны үйлдвэрийг тойроод олон эргэлзээ байгаа. Би УИХ-ын гишүүний хувьд Газрын тосны үйлдвэрийн төсөл дээр байгаа Д.Алтанцэцэг захирлаас УИХ-ын чуулганы хуралдаан дээр асуусан. Энэ үйлдвэр маань хугацаандаа босох уу? УИХ нэмэлт зээлийн санхүүжилтийг нь шийдэж өгсөн шүү дээ. Энэ үйлдвэр босохгүй бол хэн хариуцлага хүлээх вэ гэж асуусан. Тэдний зүгээс бүх ажил хөтөлбөр, төлөвлөгөөний дагуу явж байгаа гэсэн. Үе үеийн Засгийн газар анхаарал тавьж байгаа. Улчтөрчдийн үл ойлголцол их байгаа нь үнэн. Яг үнэндээ өнгөрсөн 30 жилийнхээ түүхийг эргээд харахад бидэнд байгаа, хийсэн, бүтээсэн гэдэг юмны ард голдуу хувийн хэвшлийнхэн л байгаа. Төр засаг яг анхаарал тавиад, хөөцөлдөөд, босгоод улс орны амьдралыг өөд нь татаж дорвитойхон өөрчлөлт хийхүйц ийм төсөл хөтөлбөр хэрэгжсэн юм алга.
УИХ-ын гишүүн Б.Найдалаа: Монгол Улсын хувьд эрчим хүчний хараат бус байдал чухал. Ялангуяа эрчим хүч, түлш шатахуун улам л геополитикийн хэрэгсэл болж эхэлсэн. Тэгэхээр үүнээс хараат бус байх нь Монгол Улсын тусгаар тогтнол цаашид хөгжин цэцэглэхэд онцгой нөлөөтэй. Зарим судлаач, иргэд үр ашигтай байх үгүй талаар ярьж байгаа. Гэхдээ энэ бол дараагийн асуудал. Үр ашгийг сайжруулах нь бидний үүрэг. Жижиг сажиг зүйлийг том эрх ашигтайгаа холихгүйгээр, хоорондын жижиг зодоон болгохгүйгээр зайлшгүй амжилттай дуусгаад ашиглалтад оруулах ёстой. Цаашдаа нефтийн нөөцөө нээж илрүүлэх, эх үүсвэрийг нь нэмэгдүүлэх, шатахуун тос, нефтийн бүтээгдэхүүнээр эрчим хүчээр хараат бус байх тал дээр тууштай бодлогоо барих ёстой гэж бодож байна.
Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн бүтээн байгуулалт ямар түвшинд яваа вэ?
2028 онд ашиглалтад орох энэхүү үйлдвэрийн бүтээн байгуулалтын ажил удаан боловч үргэлжилсээр байна. “Монгол газрын тос боловсруулах үйлдвэр” ТӨХХК-ийн олон нийтэд өгч буй мэдээллээр үйлдвэрийн бүтээн байгуулалтын ажил дараах байдалтай байна.
ГТБҮ-ийн бүтээн байгуулалт 4 багц ажлаас бүрдэн хэрэгжиж байна.
EPC 01: Технологийн бус барилга байгууламжууд
EPC 02: Атмосферийн болон Вакуум нэрлэг, Ханасан хий ялгах байгууламж, дагалдах, туслах байгууламжууд
EPC 03: Үйлдвэрийн Дулааны цахилгаан станц
EPC 04: Лицензтэй технологийн байгууламжууд
Технологийн бус барилга байгууламж (EPC 01)-ийн бүтээн байгуулалтын хүрээнд нийт 11 иргэний барилга, ус дамжуулах систем, эрчим хүчний байгууламж, талбайн ил, далд дэд бүтцийн барилга угсралтын ажлыг 2024 онд дуусгаж, Улсын комисст хүлээлгэн өгч, байнгын ашиглалтад шилжүүлжээ. Үлдсэн EPC 02, EPC 03, EPC 04-ийн бүтээн байгуулалтын ажлууд эхлээд, урагштай явагдаж байна хэмээн мэдээлж буй.
Газрын тос боловсруулах үйлдвэр Дорноговь аймгийн Алтанширээ сумын нутагт баригдаж байна. Харин газрын тосны түүхий эдээр хангах орд нь Дорнод аймгийн Матад суманд байрлаж буй. Энэ хоёр байршил 527 километрын зайтай. Матад сумын нутаг дэвсгэр дэх газрын тосны олборлолтын Тосон-Уул XIX талбайгаас ГТБҮ хүртэл 527 км урттай үйлдвэрийн түүхий эдийг тээвэрлэх Газрын тос дамжуулах хоолой барьж байгуулах ёстой бөгөөд өнөөдрийн байдлаар 521 км урт хоолойг гагнаж, шалгаж булсан байна. Дамжуулах хоолойн төслийн нийт гүйцэтгэл 87 хувьтай явагдаж байгаа аж.
Манай улсад Тавдугаар цахилгаан станц, Эгийн голын усан цахилгаан станц, Тавантолгойн цахилгаан станц гэх мэт бүтэлгүйтсэн төсөл олон. Монголд хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн томоохон төслүүдээ гацаасаар хугацаа их алддаг жишиг тогтоод удаж байна. Газрын тос боловсруулах үйлдвэр энэ жишгээр орчихгүй л бол дотооддоо шатахуунаа үйлдвэрлэх цаг удахгүй ирнэ.
Олон тэрбум төгрөгийг гадагш урсгадаг Монгол Улсын газрын тосны бүтээгдэхүүний хэрэглээ
Манай улс 2020 онд 1 сая 945 мянган тонн газрын тосны бүтээгдэхүүн импортолж байсан бол энэ тоо 2024 онд 2 сая 852 мянган тонн болж бараг хоёр дахин өсчээ. Бүтээгдэхүүний бүтцээр нь ангилбал дизель түлш 53 хувь, автобензин 27 хувь, бусад төрлийн бүтээгдэхүүн 16 хувийг эзэлж байна. Мөн газрын тосны бүтээгдэхүүний 93 хувь нь ОХУ-аас, 5 хувь нь БНХАУ-аас, 1 хувь нь БНСУ-аас хамаарч байна. Зөвхөн шатахууны зардалд л гэхэд 1 тэрбум 883 сая ам.долларыг зарцуулжээ. Дээрх тоо баримтууд манай улсыг түлш шатахууны хувьд гадны улсаас хэр их хамааралтай болохыг төвөггүй илтгэж байна.
Автомашины тоо нэмэгдэх, уул уурхай, тээврийн салбар идэвхжих зэрэг шалтгаанаар шатахууны хэрэглээ жил бүр өсөж байна. 2028 онд ашиглалтад орох төлөвтэй байгаа газрын тос боловсруулах үйлдвэр нь жилд 1.5 сая тонн түүхий тос боловсруулах хүчин чадалтай бөгөөд Монгол Улсын одоогийн хэрэглээний ойролцоогоор 55–60 хувийг хангах боломжтой гэдэг. Хэрэв хэрэглээний өсөлт тогтвортой байвал үйлдвэр дотоодын түлшний хэрэгцээг үндсэндээ хангаж, импортын хамаарлыг эрс бууруулах чадамжтай байна гэж үзэж буй. Гэвч үйлдвэрийн хүчин чадал нь байлаа ч үйлдвэрлэх түүхий эд нь байхгүй бол энэ үйлдвэр өөрөө үр ашигггүй овоорсон өр болоод л үлдэнэ. Эндээс дараагийн асуудал урган гарч ирнэ.
Монгол Улс хэр их газрын тосны нөөцтэй вэ?
Монгол Улсын хэмжээнд баталгаатай тогтоогдсон геологийн газрын тосны нөөц ойролцоогоор 335 сая тонн бөгөөд үүнээс ашиглалтын буюу олборлох боломжтой нөөц нь 43.6 сая тонн гэж тооцогддог. Энэ тоо олон улсын хэмжээнд харьцуулахад тийм ч их биш боловч Монголын эдийн засаг, дотоодын шатахуун хангамжийн хувьд стратегийн ач холбогдолтой үзүүлэлт юм. Манай улс 1998-2025 оны зургаадугаар сарын хооронд нийт 11.75 сая тонн газрын тос олборлосон ба 11.267 сая.тонн газрын тос БНХАУ-руу экспортлож, борлуулалтын орлогоос 2.79 их наяд төгрөгийг Улсын төсөвт төвлөрүүлжээ. Үлдэгдэл ашиглалтын нөөц 31.91 сая тонн байна. Иймээс боловсруулах үйлдвэрийг шаардлагатай түүхий эдээр бүрэн хангах боломж хомс байж мэднэ.
2028 онд үйлдвэр ашиглалтад орсон ч бүрэн хүчин чадлаараа тогтвортой ажиллах нөхцөл хязгаарлагдмал байна. Учир нь манай газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн жилийн хүчин чадал 1.5 сая тонн боловч Монгол Улс энэ хэмжээнд хүрэх хэмжээний газрын тос олборлодоггүй. Одоогоор манай улсад бүтээгдэхүүн хуваах гэрээгээр үйл ажиллагаа явуулж буй БНХАУ-ын “Петрочайна Дачин Тамсаг” ХХК зөвхөн нэг удаа нэг саяас дээш тонн газрын тос олборлож байв. Тухайлбал, 2025 онд нийт 4.24 сая баррель буюу 579 мянган тонн газрын тос олборлон экспортлох төлөвлөгөөтэй байна. 2025 оны зургаадугаар сарын байдлаар 1.7 сая баррель буюу 231.3 мянган тонн газрын тос олборлож, экспортолжээ. Төлөвлөгөөний гүйцэтгэл 40.12 хувьтай байгаа аж.
2028 онд газрын тос боловсруулах үйлдвэр ашиглалтад орсноор Монгол Улс анх удаа дотооддоо нефть боловсруулж, шатахуун үйлдвэрлэх боломж бүрдэнэ. Энэ нь гадаад зах зээлээс хамааралтай байдлыг бууруулж, валютын урсгалыг дотооддоо хадгалах, эрчим хүчний аюулгүй байдлыг нэмэгдүүлэх томоохон алхам болно.
Газрын тос боловсруулах үйл явцын онцлогоос шалтгаалан нэг тонн түүхий тосноос дунджаар 0.8 тонн түлш гардаг гэж үзвэл Монгол Улсын ашиглалтын 31 сая тонн тосны нөөцөөс нийтдээ 24.8 сая тонн шатахуун үйлдвэрлэх боломжтой гэсэн тооцоо гарна. Хэрэв энэ түлшийг зөвхөн дотоодын хэрэглээнд зориулж, жил бүр 1 сая тонныг ашиглавал Монгол Улсын газрын тосны одоогийн нөөц ойролцоогоор 21–22 жил хүрэлцэх боломжтой байна.
Гэсэн хэдий ч энэ тооцоолол нь өнөөгийн нөхцөлд суурилсан таамаглал юм. Цаашид газрын тосны шинэ орд илрүүлэх судалгаа амжилттай хэрэгжвэл нөөцийн хэмжээ нэмэгдэж, хэрэглээний хугацаа уртасна. Харин эсрэгээрээ эдийн засгийн идэвхжил, автомашины хэрэглээ эрчимтэй өсвөл шатахууны хэрэгцээ нэмэгдэж, нөөц богино хугацаанд дуусах эрсдэлтэй. Үүнээс гадна боловсруулах үйлдвэрийн хүчин чадал, технологийн үр ашиг, олборлолтын өртөг зэрэг хүчин зүйлс ч нөөц ашиглалтын хугацаанд чухал нөлөө үзүүлнэ.
Иймд Монгол Улсын хувьд газрын тос боловсруулах үйлдвэрийг ашиглалтад оруулах нь зөвхөн эдийн засгийн төдийгүй стратегийн утга бүхий алхам юм. Гэвч энэ алхмыг даган ирэх 20 жилийн дотор шинэ нөөц илрүүлэх, дэвшилтэт технологи нэвтрүүлэх, мөн шатахуун хэрэглээг оновчтой болгох бодлого зэрэг урт хугацааны төлөвлөлт зайлшгүй шаардлагатай байна. Ингэж чадвал Монгол Улс газрын тосны хязгаарлагдмал нөөцөө ухаалгаар ашиглан эрчим хүчний тусгаар тогтнолоо баталгаажуулах бүрэн боломжтой юм.
Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийг БНЭУ-д айлчлах үеэр Газрын тос боловсруулах үйлдвэртэй холбоотой дараах мэдээ гарсан юм.
Энэтхэгийн дэмжлэгтэй Монголд баригдаж буй газрын тос боловсруулах үйлдвэр 2028 онд ашиглалтад орох төлөвтэй байна. Түүнчлэн Монголын тал Энэтхэгийн компаниудыг газрын тос, байгалийн хийн хайгуулд оролуулахыг хүсэж байгаа гэж Энэтхэгийн Гадаад хэргийн яам мэдэгдлээ.
Уг мэдээллийг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У. Хүрэлсүхийн Энэтхэгт хийсэн айлчлалын үеэр түгээсэн юм. Энэтхэгийн Гадаад хэргийн яамны ажилтан П. Кумаран “Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн тоног төхөөрөмжийг Энэтхэгт үйлдвэрлээд Монгол руу тээвэрлэнэ. Энэ төсөл амжилттай хэрэгжиж байгаа. Бид 2028 он гэхэд боловсруулах үйлдвэр ашиглалтад орно гэсэн хүлээлттэй байна" гэжээ.
Мөн Энэтхэг улс Монголоос коксжих нүүрс импортлох зорилготой байгаа билээ. Монгол Улс бараа бүтээгдэхүүнээ ОХУ-ын нутаг дэвсгэрээр дамжин тээвэрлэхэд хөнгөлөлт эдлэх гэрээтэй хэмээн П. Кумаран нэмж мэдээлсэн байна. “Бид энэ хөнгөлөлтийн хэлэлцээрийн талаар илүү дэлгэрэнгүй мэдээлэл авч, Энэтхэг ч гэсэн хэрхэн ашиглах боломжтойг судалж байна” гэж Кумаран нэмж хэлжээ.
