Монгол Улсын төсвийн орлогод уул уурхайн салбарын эзлэх хувь өсөн нэмэгдсээр байна. Сүүлийн 10 гаруй жилийн турш уул уурхайн салбарын улсын төсвийн орлогод эзлэх хувь 25-30%-тай байж ирлээ.
Монголын эдийн засгийн гол хөдөлгөгч хүч болж байгаа энэ салбарт сайн дэвшилтэт зүйл олон ч шийдэх ёстой тулгамдсан асуудал байсаар байна. Байгаль орчны доройтол, нутгийн иргэдийн эрх ашгийн зөрчил, төрийн өмчит уул уурхайн компаниудын засаглал, түүнийг дагасан авлигал, албан тушаалын хэрэг гээд салбарын тулгамдсан асуудлууд бий. Зоосны нэг талд улсын төсвийн орлогыг бүрдүүлэгч- тэжээгч гэсэн утга байгаа бол зоосны нөгөө талд хүн болоод байгальд ээлтэй, хуулиа дээдэлсэн- хариуцлагатай уул уурхай гэсэн утга цуг явж буй. Уул уурхайн салбар хөгжихийн хэрээр энэ хоёр утгын тэнцвэрийг барих буюу хайр, хариуцлага хоёрыг тэнцвэржүүлэх шаардлага улам тодорч байна.
Монголчуудад бидэнд байгалиас заяагдсан баялгийн хуваарилалтыг Үндсэн хуулийн заалтад нийцүүлэх Монгол төрийн бодлого чухамхүү хайр, хариуцлага хоёрыг тэнцвэржүүлэх явдал юм.
Үндсэн хуулийн 6-р зүйлийн 2 дахь хэсэгт “Байгалийн баялгийг ашиглах төрийн бодлого нь урт хугацааны хөгжлийн бодлогод тулгуурлаж, одоо ба ирээдүй үеийн иргэн бүрд эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах эрхийг нь баталгаажуулах, газрын хэвлийн баялгийн үр өгөөжийг үндэсний баялгийн санд төвлөрүүлж тэгш, шударга хүртээхэд чиглэнэ. …Стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордыг ашиглахдаа байгалийн баялаг ард түмний мэдэлд байх зарчимд нийцүүлэн түүний үр өгөөжийн дийлэнх нь ард түмэнд ногдож байх эрх зүйн үндсийг хуулиар тогтооно” гэж заасан.
Үндсэн хуулийн энэ зарчим, үзэл санааг баталгаажуулж Үндэсний баялгийн сангийн тухай болон Ашигт малтмалын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулиуд 2024 оны дөрөвдүгээр сард батлагдсан нь стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын орд эзэмшигч хуулийн этгээдийн төрд ногдох хувь хэмжээг тогтоох, түүнд хамаарах ногдол ашгийг Үндэсний баялгийн санд төвлөрүүлэх эрх зүйн үндэс бүрдсэн билээ.
Ерөнхий сайд Г.Занданшатар 2025 оны есдүгээр сарын 22-ны өдөр стратегийн орд эзэмшигч компаниудын удирдлагатай уулзаж, Үндэсний баялгийн сангийн хэлэлцээрийг амжилттай эхлүүллээ.
Энэхүү хэлэлцээр стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын 16 ордод хайгуулын болон ашиглалтын 81 тусгай зөвшөөрлийг давхардсан тоогоор эзэмшиж буй 41 хуулийн этгээдэд хамаарах юм.
Үндэсний баялгийн сангийн хэлэлцээр нэгд, иргэн бүрд үр өгөөж хүртээх Үндсэн хуулийн зарчмыг хэрэгжүүлэх, хоёрт, бүтээмжтэй, хариуцлагатай, өрсөлдөх чадвартай төр, хувийн хэвшлийн түншлэлд хүрэх, гуравт, Үндэсний баялгийн санг арвижуулж, Монголын ирээдүйг баталгаажуулах нь бидний зорилго гэсэн гурван зарчмаар явагдахыг Ерөнхий сайд Г.Занданшатар онцолсон.
Орд эзэмшигч компаниуд Засгийн газрын баримталж буй энэ гурван зарчмыг дэмжин, яриа хэлцлээ эхлүүлэхэд бэлэн байгаагаа уулзалтын үеэр мэдэгдсэн нь их зөвшилцлийн эхлэл. Энэ зөвшилцөл эхэлснээр монголчууд бидний амны уншлага шахам болсон Норвегийн сангийн загвар сая л нэг биежих боломж бүрдэнэ.
Энэ хэлэлцээр бол төр–уул уурхайн компани–иргэн гурван талын ашиг сонирхлыг тэнцвэржүүлэх зорилготой. Хэрэв хайр ба хариуцлага зэрэгцэж чадвал, Үндэсний баялгийн сан Монголын ирээдүйн хөгжлийн жинхэнэ баталгаа болж чадна. Энэ хэлэлцээр “Засгийн газар ба том компани” хоёрын асуудал биш Монголын иргэн бүрт хамаатай. Уул уурхайн орлогоос бүрдэх Үндэсний баялгийн сангийн мөнгө бол таны, миний, бид бүгдийн амьдралын чанар, ирээдүйн баталгаа болох юм.
