Оюу толгой ХХК-ийн Төлөөлөн удирдах зөвлөлийн гишүүн Э.Мэндтүвшинтэй цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа. Тэрээр 2024 оны арваннэгдүгээр сард Оюу толгой ХХК-д Монгол Улсын Засгийн газрын 34 хувийг төлөөлж ажиллах ТУЗ-ийн гурван гишүүний нэгээр томилогдон ажиллаж байгаа юм.
-Оюу толгойн Хөрөнгө оруулалтын гэрээг 2009 онд байгуулснаас хойш 16 жил болжээ. Өнөөдрийн байдлаар Оюу толгой төслийн гол бүтээн байгуулалт буюу далд уурхайн бүтээн байгуулалт 99 хувьтай болж, тогтвортой үйлдвэрлэл рүү шилжих нөхцөл бүрдэж байна. Гэхдээ энэ удаа хоёулаа Оюу толгой төслийн санхүүжилт, зээлийн асуудлыг тойрч ярилцаж болох уу?
-Өнөөдрийг хүртэл Оюу толгой төслийн бүтээн байгуулалтад хэдий хэмжээний санхүүжилт зарцуулж, түүнийхээ хэдийг нь зээлээр, хэдийг нь хувь нийлүүлэгчийн хөрөнгө оруулалтаар хийсэн вэ?
-Оюу толгой төсөл хувьцаа эзэмшигчдийн гаргасан хөрөнгө, зээл болон өөрийн үйл ажиллагааны мөнгөн урсгал гэсэн гурван эх үүсвэрээс санхүүжилтээ шийдээд явж байна. Энэ оны долоодугаар сарын эцсийн байдлаар нийт 26 тэрбум ам.долларын санхүүжилтийг төсөлд оруулаад байна. Үүнийг нь задлаад харвал, үйл ажиллагааны мөнгөн урсгалаас 4 тэрбум ам.доллар, хувьцаа эзэмшигчдийн өөрийн хөрөнгөөр 4.2 тэрбум ам.доллар, зээл хэлбэрээр 18 тэрбум ам.долларын санхүүжилт авсан байна. Зөвхөн зээл дээр нийт авсан зээлийн өр хүүтэйгээ хамт 28 тэрбум ам.доллар болсон ба 8 тэрбум ам.долларын эргэн төлөлтийг хийж, зээлийн үлдэгдэл 20 тэрбум ам.доллар болоод байна. Үүний 13 тэрбум ам.доллар нь үндсэн зээл, 7 тэрбум ам.доллар нь хуримтлагдсан хүү байгаа.
-УИХ-аас “Оюу толгой бүлэг ордын ашиглалтад МУ-ын эрх ашгийг хангуулах, хүртэх өгөөжийг нэмэгдүүлэх"-тэй холбоотой Хянан шалгах түр хороог 89 гишүүний дэмжлэгтэй байгуулсан. Энэ хүрээнд түр хорооны гишүүд Оюу толгой ХХК хувьцаа эзэмшигч Рио Тинто группээсээ өндөр хүүтэй зээл авсан гэж яриад байгаа нь ямар учиртай зээл юм бэ?
-Оюу толгой ХХК-ийн зээл дунд хамгийн анхаарал хандуулах ёстой нь компани өөрийн хувьцаа эзэмшигч буюу Рио Тинтогоос авсан зээл бөгөөд үүнийг бид хувь нийлүүлэгчийн зээл гэдэг. Ойролцоогоор 12.1 тэрбум ам.долларын өрийн 6.1 тэрбум нь үндсэн зээл, үлдсэн 6 тэрбум гаруй ам.доллар нь хуримтлагдсан хүү явж байна. Рио Тинто өөрөө олон улсын зах зээлээс 4-5 хувийн хүүтэйгээр зээл авдаг. Харин Рио Тинто 11 хувийн хүүтэйгээр Оюу толгойд зээл өгдөг хэвээр байна. Өдийг хүртэл ийм байгаа нь хэд хэдэн ноцтой асуудлыг үүсгэж байна нь үнэн.
-Тухайлбал ямар асуудлууд вэ?
-Нэгд, өнөөгийн зах зээлийн нөхцөлтэй нийцэхгүй өндөр хүүтэй байгаа. 11 хувийн хүүг эргэн харах хэд хэдэн шалтгаан байна. Төслийн хувьд Оюу толгой өмнөх шигээ эрсдэлтэй төсөл байхаа больсон. Гүний уурхайн бүтээн байгуулалт энэ ондоо багтаад дуусах бөгөөд 99 хувийн биелэлттэй явж байна, үдсэндээ дууссан гэсэн үг. 2025 оны эхний хагас жилийн байдлаар олборлолт болон борлуулалт өнгөрсөн жилээс огцом нэмэгдсэн, үүнийг Оюу толгой ХХК-ийн хагас жилийн тайлангаас харж болно. Гол олборлож байгаа түүхий эд болох алт, зэсийн үнэ түүхэн дээд хэмжээнд хүрсэн. Дээр нь Монгол Улс Оюу толгойн гэрээ байгуулагдах үеэс хойш зээлжих зэрэглэл сайжирсаар ирсэн. Энэ бүгдийг харахаар Оюу толгой төслийн ч, Монгол Улсын ч нөхцөл байдал нийлээд сайжирсан хэдий ч эсрэгээрээ Оюу толгойн зээлийн хүү огт буураагүй, нийт өрийн дарамт нэмэгдсээр байна. Зээлийн эрсдэл буурсан үндэслэл дээр зээлийн хүүг бууруулах бүрэн боломжтой.
Хоёрт, бенчмаркуудыг харж болно. Дэлхийн зах зээл дээр гаргасан Монгол Улсын Засгийн газрын болон хувийн хэвшлийн ам.долларын эх үүсвэрийн хүү Оюу толгойн зээлийн хүүгээс хамаагүй бага байна. Тухайлбал, Засгийн газрын ам.долларын эх үүсвэрийн зардал 5-6 хувь, хувийн хэвшлийнх ойролцоогоор 7-8 орчим хувьтай байна. Энэ дунд хувийн хэвшлийн нүүрсний компани хүртэл Оюу толгойгоос бага хүүтэй зээл авч байна.
Нөгөө талд Оюу толгой ХХК бол цэвэр хувийн хэвшлийн компани биш. Монголын төр 34 хувийг нь эзэмшиж, тодорхой оролцоотой гэдэг утгаараа хувийн хэвшлийнхнээс бага эрсдэлтэй. Засгийн газрын ам.долларын эх үүсвэрийн хүүтэй ойролцоо очих боломжтой гэж хөрөнгө оруулагчид дүгнэдэг. Дээр нь гаргаж байгаа бүтээгдэхүүн нь нүүрс биш, өнөө цагт өдөр бүр үнэ цэн нь нэмэгдэж буй зэс, алт үйлдвэрлэх учраас хөрөнгө оруулагчдын эрэлтийг татна. Тиймээс Рио Тинтогоос Оюу толгойд олгосон зээлийн хүүг багаар бодоход ойролцоогоор 3 хувиар бууруулах боломжтой гэж харж байна.
Яагаад одоо зээлийн хүүгийн асуудлыг авч хэлэлцэх ёстой вэ гэвэл Оюу толгойн хувь нийлүүлэгчдийн байгуулсан гэрээнд, хоёр тал зээлийн хүүгийн асуудлыг долоон жил тутам хянан үзэх эрхтэй гэж заасан байдаг. Сүүлд энэ эрх 2018 онд тохиож байсан ч талууд тохиролцоонд хүрч амжаагүй учраас хэлэлцээр дуусгавар болсон.
-2018 онд хоёр тал зээлийн хүүг бууруулах асуудлыг ярилцаж байсан гэсэн үг үү?
-Тийм, түүхэн мэдээлэлтэй танилцахад ярилцсан байна лээ. Харамсалтай нь, талууд байр суурь нэгдэж чадаагүй, мөн гэрээний заасан хугацаа тулсан учраас хэлэлцээр дуусгавар болсон гэж үзсэн. Энэ онд энэ асуудлыг дахин тавих, сөхөх боломж гэрээний хүрээнд нээгдсэн. Монголын тал энэ боломжийг алдахгүй, хэлэлцээр хийх ёстой. Гол анхаарах зүйл нь бид өмнөх алдаагаа давтахгүй байх ёстой.
-Гэхдээ боломжоо ашиглах хугацаа нь нэлээд тулсан юм биш үү. Энэ ондоо багтаж зээлийн хүүг бууруулах хэлэлцээр хийж амжих уу?
-Гэрээнд заасан хугацаа нь удахгүй дуусгавар болж байгаа. Тиймээс миний хувьд Оюу толгой ТУЗ-ийн гишүүний хувиар Рио Тинто талын төлөөлөгчдөд болон Оюу толгой ХХК-ийн удирдлагуудад шаардлага хүргүүлсэн. Энэ удаа хэлэлцээрийг “цаг дууссан” шалтгаанаар дуусгавар болгохгүйгээр энэ удаагийн цикл дээр заавал зээлийн хүүгийн асуудлыг шийдэж, нэг талдаа гаргая гэдэг хүсэлтийг хүргүүлсэн. Энэ хүсэлтийг нөгөө талаас хүлээн зөвшөөрвөл гэрээнд заасан хугацаа дууссан ч зээлийн хүүг буулгах нөхцөл бүрдэнэ. Үүнд Рио Тинто компани болон Оюу толгой ХХК удирдлагаас албан ёсоор хариу өгөөгүй байгаа.
Гэхдээ зарчмын хувьд ямар ч гэрээнд талууд гэрээний зүйл заалт дээр тусгасан эсэхээс үл хамааран хоорондоо ярилцаад гэрээндээ өөрчлөлт оруулж болно. Өөрөөр хэлбэл, Оюу толгойн гэрээнд долоон жил тутам энэ асуудлыг авч хэлэлцэнэ гэж заасан эсэхээс үл хамааран хувьцаа эзэмшигч Оюу толгойн санхүүгийн зардал өндөр байна гэж үзвэл нөгөө талдаа хүсэлт хүргүүлж болно. Хүлээж авах эсэх нь тусдаа асуудал. Тиймээс хүсэлт, шаардлагаа тогтмол бөгөөд бодит үндэслэлтэй хүргүүлж байх ёстой. Жишээ нь, бид зээлийн асуудал дээр олон улсын хөндлөнгийн санхүүгийн шинжээчээр дүгнэлт гаргуулах ёстой. Тэр дүгнэлтэд үндэслэн дахин нөгөө талд шаардлага тавих боломжтой. Тиймээс боломжид бүх түвшиндээ ажиллах ёстой.
Оюу толгойн ХХК-ийн гүйцэтгэх захирал солигдоно гэдэг мэдээг Монголын талын ТУЗ-ийн гишүүд олон нийттэй адилхан нэг өдөр мэдээлэл авсан. Бидэнд хэлсэн тэр өдрөө олон нийтэд зарлах нь маш хариуцлагагүй, мөн Монгол талыг үл хүндэтгэсэн хандлага юм.
Э.Мэндтүвшин
-2025 он гарангуут “долоон жилд нэг удаа” гэдэг гэрээний заалтыг хэрэгжүүлэх асуудлыг яагаад хөндөөгүй, тулгаж яриад байгаа юм бэ гэдэг асуулт гарч байна. Ер нь Оюу толгой ТУЗ он гараад хэдэн удаа хуралдав, тэнд зээлийн хүүгийн асуудал яригддаг уу?
-Миний хувьд 2024 оны арваннэгдүгээр сард ТУЗ-ийн гишүүний ажилд томилогдон ажилдаа орсон. Тухайн үед ТУЗ дээр нэмэлтээр эргэлтийн хөрөнгийн зээл авахаар яриа эхэлсэн байсан. Тэр үед л нийт зээлийн нөхцөл байдалтай танилцаад “Яагаад ийм өндөр хүүтэй зээл авч байгаа юм бэ, бусад бенчмаркуудаас хамаагүй өндөр байна, яагаад өдий хүртэл дахин санхүүжилт хийх хувилбаруудыг судалж үзээгүй юм бэ” гэдгийг Оюу толгойн менежментийн багт тавьсан. Менежментийн багаас “Нэгд, дахин санхүүжилтийн талаар судалж байгаагүй. Хоёрт, бусад Монголын ам.долларын санхүүжилтийн хүү бидэнд хамаагүй” гэсэн тайлбарыг өгсөн. Ийм хариулт сонсоод үнэхээр их гайхсан. Засгийн газрын бонд, хувийн хэвшлийн бондын хүү хэрхэн тогтож байгаа нь гол харах ёстой бенчмаркууд шүү дээ. Үүнээс хойш байж болох бүх л шаардлагыг ТУЗ-ийн хуралд хэлдэг, тэмдэглэлүүд ч үлдсэн байгаа. Арга хэмжээ авахгүй байгаа учраас мөн албан ёсоор Рио Тинтогийн төлөөлөгч нарт болон Оюу толгойн удирдлагуудад захиа хүргүүлж, шаардлага тавьсан.
Саяхан Рио Тинтогийн Зэсийн группийн захирал болон Ерөнхий хуульч нь Монголд ирэхэд мөн хүсэлтээ тавьсан. Оюу толгойн удирдлагын баг зөвхөн үндсэн хувьцаа эзэмшигчийн эрх ашиг гэж харахаас илүү Оюу толгой ХХК-ийн эрх ашгийг хүндэлж, бие даан үйл ажиллагаагаа авч явж, зээлийн нөхцөл байдлаа сайжруулж, хамгийн хямд эх үүсвэрийг олох нөхцөлийг бүрдүүлэх ёстой. Энэ тал дээр миний зүгээс Оюу толгой ХХК-ийн гүйцэтгэх удирдлагын багт албан ёсоор даалгавар мөн өгсөн.
Шинэ Засгийн газраас Оюу толгойн санхүүжилт дээр анхаарч Сангийн сайдаар ахлуулсан ажлын хэсэг одоо ажиллаж байгаа.
-Монголчууд Оюу толгойгоос 2037 эвсэл 2039 оноос ногдол ашиг хүртэж эхэлнэ гэсэн хугацаа ярьдаг. Энэ юун дээр үндэслэж гаргасан тооцоолол вэ?
-Бид Оюу толгой Монгол Улсад өр өгөөжөө өгөхгүй байна гэж нийгэмд их ярьдаг, тэгвэл үүний гол шалтгаануудын нэг бол зээлтэй холбоотой.
Одоогийн тооцооллоор, хэрэв өнөөгийн зээлийн бүтэц үргэлжилбэл 2037 он хүртэл Монголын тал 34 хувьтай тэнцэх ямар ч ногдол ашиг авах боломжгүй. Яагаад гэвэл гэрээний зохицуулалтаар үндсэн зээлүүд бүрэн төлөгдөж дууссаны дараа ногдол ашиг авна гэсэн зохицуулалттай. Тиймээс зээлийн хүүг бууруулж, хуримтлагдсан хүү болон үндсэн зээлийн дүнг багасгах нь бидний хувьд хурдан ногдол ашиг хүртэхэд чухал ач холбогдолтой юм.
Гэхдээ олон улсын практикийг харахад, зээл заавал бүрэн төлөгдөж байж ногдол ашиг хуваарилна гэдэг нь оновчтой зохицуулалт биш. Зээлтэй хэдий ч санхүүгийн зохистой байдлыг хангаж, тодорхой хэмжээнд ногдол ашиг хуваарилдаг байх бол хэвийн бизнесийн зарчим. Монголд маш олон компани энэ зарчмын дагуу ажиллаж байгаа. Жишээ нь, Голомт банк олон улсад бонд гаргасан ч гэсэн ногдол ашиг тарааж байгаа.
Ер нь Оюу толгой төслийн өгөөж, ашгийн хуваарилалтыг ярьж эхэлнэ гэвэл Хөрөнгө оруулалтын гэрээ, Хувь нийлүүлэгчдийн гэрээг дахин хөндөж, өөрчлөх асуудал яригдана. Засгийн газрын зүгээс Оюу толгойтой холбоотой гурван Ажлын хэсэг байгуулсан байна. Ажлын хэсгийн дүгнэлтүүд гарч, тэнд үндэслэн цаашид авах арга хэмжээний хувилбарууд яригдана. Одоо Ажлын хэсгүүд энэ ажилдаа илүү анхаарч, дүгнэлтээ гаргах нь чухал байна.
-Та ТУЗ-д томилогдсоныхоо дараа Оюу толгойн засаглалын асуудалд анхаарч ажиллана гэж байсан. Энэ талаар ямар нэгэн ахиц дэвшил гарсан зүйл байна уу?
-Оюу толгойн асуудлууд дуусдаггүй, байнгын яриа болсон нэг гол шалтгаан нь Оюу толгойн засаглалын болон үндсэн тогтолцооны асуудалд оршдог гэж харж байгаа.
Засаглалтай холбоотой саяхны нэг жишээ хэлье. Түрүү долоо хоногт Оюу толгойн ТУЗ-ийн хурал болох үед бид компанийн гүйцэтгэх удирдлагад том өөрчлөлт болж байгааг анх удаа мэдсэн. Оюу толгойн ХХК-ийн гүйцэтгэх захирал солигдоно гэдэг мэдээг Монголын талын ТУЗ-ийн гишүүд олон нийттэй адилхан нэг өдөр мэдээлэл авсан. Сүүлийн хэдэн сарын хугацаанд гүйцэтгэх захирлыг солигдох талаар нэг ч яриа болоогүй. Ялангуяа ТУЗ-ийн түвшинд гүйцэтгэх захирал сольж байгаа асуудлыг урьдчилан ярилцаагүй байсан бөгөөд энэ тал дээр Монголын тал огт мэдээлэл аваагүй. Ийм байж бидэнд хэлсэн тэр өдрөө олон нийтэд зарлах нь маш хариуцлагагүй, мөн Монголын талыг үл хүндэтгэсэн хандлага юм.
Ер нь Оюу толгой компанийн менежментийн баг ТУЗ-д ажлын гүйцэтгэлээ танилцуулдаггүй. ТУЗ-ийн зүгээс ч ажлын гүйцэтгэл дээр дүгнэлт хийх, хэлэлцэх орон зайг огт олгоогүй, харин зөвхөн Рио талдаа танилцуулж, дүн авдаг. Энэ бол Оюу толгой гэдэг Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулдаг том хэмжээний компанийн хувьд байж боломгүй асуудал.
Миний хувьд Оюу толгой ХХК-ийн дараагийн гүйцэтгэх захирлыг шалгаруулах процесст Монголын талыг оролцуулж, бидний саналыг заавал тусгах хэрэгтэйг ТУЗ дээр онцлон хэлсэн. Оюу толгойн гүйцэтгэх удирдлагын багийг томилох процесс илүү боловсронгуй болох ёстой. Үүнийг Рио Тинто тал хаалттай яриад шийдэх биш бид нарт танилцуулаад манай улсын хамгийн том зэс, алтны компанийг энэ хүн удирдаж авч явах нь зөв үү, үгүй юү гэдэг дээр санал нэгдэх ёстой. Түүнээс биш Рио Тинто менежментийг авч явдаг гэдэг утгаар шууд захирлыг томилж, тулгаж болохгүй.
-Ер нь Оюу толгойн ТУЗ-д Монголын талын гурван гишүүн гол шийдвэрт нөлөөлөх боломжгүй, саналыг нь тусгахгүйгээр асуудлууд шийдэх бүтэцтэй гэж Та хэлж байна уу?
-Үндсэн тогтолцооны хувьд Рио Тинтог төлөөлж байгаа ТУЗ-ийн зургаан гишүүн олонхоороо ямар ч шийдвэрийг батлах эрхтэй. Маргаантай асуудлыг хөндөөд, хөндөөд ТУЗ-д Монгол талын гурав хүч дутдаг, санал таслах, шийдвэрлүүлэх бүтэц байхгүй. Өнгөрсөн жил гэхэд төсвийн асуудлыг Рио Тинто зургаан гишүүнийхээ шийдвэрээр батлаад явсан. Монголын талын гурван гишүүн үндсэн гол асуудлуудад хэлэхээ хэлж, саналаа дэвшүүлдэг ч өнөөгийн тогтолцоогоор нөлөөлөх боломж байхгүй, үүнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч хүн байсан ч хамаагүй. Яагаад гэвэл үндсэн тогтолцоо нь тэр механизмыг бүрдүүлээгүй байна.
Энэ нөхцөл байдлыг сайжруулах үүднээс бид ТУЗ-дөө хараат бус гишүүдийг оруулах ёстой гэсэн шаардлагыг тавьдаг. Аль нэг талыг төлөөлөх гэхээс илүү зөвхөн Оюу толгой ХХК-ийн сайн ажиллаж, Монголын талд үр өгөөжөө өгөх тал дээр анхаарах хараат бус гишүүн заавал байх ёстой.
Түүнчлэн, тодорхой асуудлууд дээр Монгол талаас хориг тавих эрхтэй байх ёстой. Жишээ нь менежментийн асуудал, гүйцэтгэх захирлын томилгоо, төсөв болон бусад том асуудлууд дээр Монголын саналыг заавал тусгах, шаардлагатай үед бид хориг тавих эрхтэй байх ёстой. Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улсын эрх ашгийг хөндсөн чухал асуудлууд дээр заавал ТУЗ-ийн гишүүдийн 100 хувийн саналаар баталдаг тогтолцоог нэвтрүүлэх ёстой. Түүнээс Рио Тинто дангаар шийдэх боломжтой бүтцээр ажилласаар байж болохгүй. Бид харилцан хүндэтгэх зарчмаар засаглалын тогтолцоог бий болгон ажилласнаар итгэлцлийг бэхжүүлж, хамтын ажиллагааг сайжруулна.
Зочны талаарх нэмэлт мэдээлэл: Оюу толгойн ТУЗ-ийн гишүүн Э.Мэндтүвшин нь Харвардын Хуулийн их сургуулийн хууль зүйн ухааны магистр, Бээжингийн их сургуулийн хууль зүйн бакалаврын зэрэгтэй бөгөөд Нью-Йорк мужийн Хуульчдын холбооны гишүүн юм. АНУ-ын Морган Станли банк болон “Дейвис Полк”-ын Америк, Хонгконгийн салбарт олон улсын хуульч, эрх зүйн чиглэлээр 10 гаруй жил ажилласан туршлагатай юм байна.
