Шар тос хүний биеийн бодисын солилцоог идэвхжүүлж, бие махбодын эрч хүчийг дэмжихээс гадна оюун ухааныг эрүүл байлгаж, сэтгэцийн тогтвортой байдлыг хадгалахад чухал ач холбогдолтойг монгол эрдэмтэд судалгаагаар нотолжээ. Мөн зүрх судас болон элэгний үйл ажиллагааг дэмжиж, мэдрэлийн тогтолцоог хамгаалдаг. Түүнчлэн үрэвслийг намдаах, эсийн түвшинд нөхөн төлжилтийг дэмжих зэрэг үйлчилгээнүүд нь нийлж хүний эрүүл мэндийг бүхэлд нь сайжруулдаг байна. Энэхүү гайхалтай үйлчилгээтэй шар тосыг бусад орны судлаачидтай хамтран судалсан АШУҮИС-ийн багш, Анагаах ухааны доктор У.Номин-Эрдэнэтэй ярилцлаа.
-Шар тос нь сэтгэцийн эрүүл мэндэд тустай бөгөөд уламжлалт анагаах ухааны эмчилгээнд ч ашиглах боломжтой талаар мэдээлэл байсан. Та энэхүү судалгааг хэзээнээс хийж эхэлсэн бэ. Ер нь энэ талаар судлахад юу нөлөөлөв?
-2021 онд ЮНЕСКО-ийн Торгоны замын залуу судлаачдын тэтгэлэгт хөтөлбөрт шалгарсан нь миний судалгааны замналыг шинэ шатанд гаргасан онцгой үйл явдал болсон. Энэ хөтөлбөрийн хүрээнд шар тосны тухай судалгаагаа эхлүүлж, шар тосны химийн болон физикийн үзүүлэлтүүдийг нарийн шинжилж, найрлага дахь амин дэм, эрдсийг тодорхойлох зорилго тавьсан. Судалгааны ажлаа нийт дөрвөн орны судлаачидтай хамтран хэрэгжүүлж, үр дүнгээрээ докторын зэрэг хамгаалсан. ЮНЕСКО-ийн энэхүү төсөл нь Торгоны зам дагуу байсан улс орон, бүс нутгийн биет бус соёлын өв, уламжлал, нийтлэг болон ялгаатай шинжүүдийг шинжлэхэд чиглэдэг. Миний хувьд багшийнхаа дэмжлэгээр энэхүү тэтгэлэгт нэр дэвшиж, шалгарсандаа маш их баярлаж явдаг.
Шар тосны судалгаа нь Монголд шинэ зүйл биш. Өмнө нь судлаачид болон доктор, профессор Д.Самбуудорж, Ч.Нарангэрэл нар сарлаг, үхрийн шар тосны найрлага дахь тосны хүчлийг шингэний хроматографийн аргаар тодорхойлж байсан туршлага бий. Харин манай судалгааны онцлог нь Торгоны зам дагуух нүүдэлчин соёлтой улс орнуудаас шар тосны дээж цуглуулж, хоорондын ялгаа, адил талыг шинжлэхэд чиглэсэн. Ингэхдээ зөвхөн гарган авах технологи төдийгүй найрлагад агуулагдаж буй амин дэм, эрдэс бодисын зөрүүг харьцуулан тодорхойлох зорилго тавьсан юм.
Шар тосыг сонгон судлах болсон гол шалтгаан нь түүнийг уламжлалт анагаах ухаанд эртнээс өргөн хэрэглэж ирсэнтэй холбоотой. Шинэхэн шар тосыг хүний биеийн илчийг сэлбэх, хоолны дуршлыг нэмэгдүүлэх, хараа сайжруулах зэрэгт хэрэглэдэг бол удаан хадгалсан буюу жил өнжсөн тосыг хий, солио, сэтгэцийн өвчний үед хэрэглэж ирсэн. Орчин үед бидний зорилго нь эдгээр уламжлалт хэрэглээг шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр баталгаажуулахад чиглэж байна. Өөрөөр хэлбэл, эмчилгээний үр нөлөө нь тосны хүчлийн найрлагаас шалтгаалж байгаа эсэх, эсвэл өөр хүчин зүйл нөлөөлж буй эсэхийг тогтоох нь чухал юм.
Судалгааны явцад бидний шинжилсэн дээжнүүдээс нийт 32 төрлийн тосны хүчил илэрсэн. Үүнд богино гинжит нэг, дунд гинжит долоо, урт гинжит 22 тосны хүчил багтаж байв. Эдгээрийн тус бүр нь хүний биед өөр өөр нөлөө үзүүлдэг. Жишээлбэл, богино гинжит тосны хүчлүүд нь үрэвслийн эсрэг үйлчилж, зүрх судас болон элэгний үйл ажиллагааг дэмждэг. Дунд гинжит тосны хүчлүүд нь голдуу сүү, сүүн бүтээгдэхүүнээс гаралтай бөгөөд эхийн сүүнд ч агуулагддаг онцлогтой. Тэдгээр нь тархи, мэдрэлийн тогтолцоог дэмжихээс гадна бодисын солилцоог идэвхжүүлж, таргалалтаас сэргийлэхэд чухал ач холбогдолтой.
Удаан хадгалсан шар тосонд урт гинжит тосны хүчил илүүтэй агуулагддаг бөгөөд мэдрэлийн болон сэтгэцийн эмгэгээс урьдчилан сэргийлэх, эмчлэхэд эерэг нөлөөтэй болох нь тогтоогдсон.
-Казахстан, Киргиз, Турк, Энэтхэг зэрэг долоон орноос шар тосны дээж цуглуулж ялгааг нь тодорхойлсон байсан. Ялгааг нь тодорхойлоход ямар үр дүн гарсан бол?
-Манай судалгаанд нийт 12 гаруй төрлийн шар тосны дээж хамрагдсан. Эдгээрийн найрлага, ялангуяа ханасан ба ханаагүй тосны харьцаа нь дээж бүрт харилцан адилгүй байсан. Ерөнхийд нь авч үзвэл ханасан тос хүний биед сөрөг нөлөөтэй байж болох бол харин ханаагүй тос нь хүний эрүүл мэндэд илүү тустай юм. Шар тосны төрлөөс гадна айрган тос, мөн ингэний тосыг судалгаанд хамруулсан. Үүний үр дүнд ингэний тосонд хамгийн их ханаагүй тос агуулагдаж буй нь тогтоогдсон бөгөөд энэ нь хүний биед хамгийн ашигтай тосны төрөл болохыг харуулсан юм. Түүнчлэн тосны хүчлийн бүрэлдэхүүн талаасаа урт гинжит буюу хамгийн их физиологийн нөлөөтэй тосны хүчлүүд нь сарлагийн шар тосонд өндөр агууламжтайгаар илэрсэн.
Монгол, Казахстан, Киргиз зэрэг орноос цуглуулсан дээжүүдийн дундаас сарлагийн шар тосонд А болон Е амин дэмийн агууламж бусдаасаа илүү өндөр байлаа. Түүнчлэн кальци, кали, фосфор, Е болон А амин дэмийн хувьд хамгийн баялаг нь мөн л монгол сарлагийн шар тос байсан. Харин ингэний тосонд кальци, кали, фосфорын агууламж онцгой өндөр байсныг тогтоосон юм. Эдгээр ялгаатай үзүүлэлтүүд нь тухайн бүс нутгийн газар нутгийн онцлог, хөрсний шим тэжээл, ургамлын олон төрөл зүйлтэй холбоотой байх магадлалтай. Тиймээс зөвхөн малын төрөл зүйл бус, мал бэлчээрлэдэг байгаль, орчны хүчин зүйлс нь тосны найрлагад тодорхой нөлөө үзүүлдэг гэж үзэж болох юм.
-Цуглуулсан дээжүүдийн хувьд ямар ямар аргаар боловсруулсан байсан бэ. Манай улсын хувьд боловсруулалтын онцлог нь юу вэ?
-Манай судалгааны ажлын нэг чухал хэсэг нь шар тосыг гаргаж авах уламжлалт болон орчин үеийн аргуудын ялгааг тодруулахад чиглэсэн. Бид хөдөө орон нутгийн алслагдсан малчидтай холбоо тогтоож, дулаан механизмын аргаар гаргаж авсан шар тосны дээжийг цуглуулсан. Ингэний тос болон гүүний тосыг уламжлал ёсоор сүүн хүчлийн бүлэх болон исэлдлийн аргаар боловсруулж авсан. Харин гадаадын улс орнуудад өөр технологи хэрэглэгддэг. Жишээлбэл, Казахстан, Киргиз зэрэг оронд зөвхөн зөөхий боловсруулж шар тос гаргаж авдаг бол Пакистан, Энэтхэгийн хувьд сүүг халааж байгаад аарцтай хольж шар тос үйлдвэрлэх арга түгээмэл байдаг. Энэ нь газар нутгийн онцлог, уламжлалтай шууд холбоотой юм.
Монголд гаргаж авсан шар тос нь бусад орны үйлдвэрийн аргаар боловсруулсан тосноос мэдэгдэхүйц өөр, хурц үнэртэй байдгаараа ялгардаг. Энэ нь сүүн хүчлийн пропион хүчлийн зэрэг исэлт явагдаж сүүний чихэр, уургийн зарим хэсэг задарна. Энэ урвалын үр дүнд бий болсон бодисууд Монгол шар тосны онцгой амт, үнэрийг бий болгодог. Манай дээжүүдийг олон улсын шинжилгээний лабораториудад илгээж шинжлүүлэхэд ч Монголын шар тос өөрийн өвөрмөц үнэр, амтаараа ялгарч байсан бол бусад улс орны үйлдвэрийн аргаар гаргасан тос нь үнэр, амт багатай, маслотой төстэй байсан.
Монголчууд уламжлалт аргаар шар тос гаргаж авахдаа эхлээд сүүг хөөрүүлж, өрөм загсраасны дараа боловсруулах нь тосны агууламжийг илүү сайн хадгалж өгдөг онцлогтой. Судалгааны явцад дээж цуглуулахад олон хүн надад тусалж, маш сонирхолтой дээжүүдийг олж өгсөн. Тухайлбал, хамгийн уртдаа 10 жил хадгалсан үхрийн шар тос, мөн 4 жил хадгалсан үхрийн шар тосыг шинжилгээнд өгч харьцуулан судалсан. Харьцуулсан шинжилгээний үр дүнгээс харахад шар тосыг хадгалсан хугацаа урт байх тусам хүний биед ашигтай тосны хүчлийн найрлага илүү тогтвортой хадгалагдаж байв. Ялангуяа урт гинжит тосны хүчлүүд 10 жил хадгалсан дээжинд хамгийн өндөр хэмжээгээр үлдсэн нь тогтоогдсон. Эдгээр тосны хүчлүүд нь сэтгэл гутрал, хоёр туйлт эмгэг, сэтгэл түгшилт зэрэг сэтгэцийн эмгэгээс урьдчилан сэргийлэхэд чухал ач холбогдолтой омега-3 болон бусад урт гинжит тосны хүчлүүд юм. Судалгаагаар урт гинжит тосны хүчил хүний биед дутагдах нь шизофрени зэрэг ноцтой сэтгэцийн өвчний эрсдэлийг нэмэгдүүлдэг болох нь батлагдсан.
Уламжлалт анагаах ухаан талаасаа манай монголчууд л шар тосыг хамгийн их хэрэглэдэг.
-Шар тосны судалгааны үр дүнгийн талаар олон улсад хэрхэн хүлээж авсан бэ?
-Манай судалгааны багт гадаадын судлаачдыг сонгон оруулахдаа тодорхой шалгуур тавьсан. Казахстан, Киргиз, Энэтхэг, Пакистаны судлаачдыг багтаахдаа бүгд өмнө нь шар тосны чиглэлээр судалгаа хийж байсан туршлагатай хүмүүсийг сонгосон. Тэдний эрдэм шинжилгээний өгүүлэл, бүтээлийг уншиж судлан, үнэлгээ хийсний үндсэн дээр хамтран ажиллахад тохиромжтой гэж үзэж багт оруулсан юм. Ингэснээр бидний судалгаанд оролцогчид бүгд мэргэжлийн туршлага, мэдлэгтэй, судалгааны тодорхой түвшинд хүрсэн судлаачид байсан.
Дээжүүдээ цуглуулсны дараа бидний хийх ёстой хамгийн чухал алхам бол шинжилгээний арга, аргачлалаа зөв сонгох явдал байсан. Учир нь ямар үзүүлэлтүүдийг тодорхойлох, тэдгээрийг хэрхэн баталгаатай гаргаж авах нь ашиглах аргын нарийвчлалтай шууд холбоотой. Багийн хүрээнд багц шинжилгээний аргачлалуудыг хэлэлцэн сонгож, тэдгээрийн дагуу нарийвчилсан шинжилгээ хийсэн. Манай судалгааны үр дүн олон улсын өндөр түвшний сэтгүүлүүдэд нийтлэгдэх хэмжээнд хүрсэн нь чухал ололт болсон. Тухайлбал, 2024 онд бид шар тосны судалгааны үр дүнгээ “Journal of Food Composition and Analysis” хэмээх дэлхийд нэр хүндтэй сэтгүүлд хэвлүүлсэн. Хамгийн сүүлд Германд илгээсэн дээжийн шинжилгээний үр дүнг боловсруулж олон нийтэд танилцуулсан юм. Эдгээр үр дүн гарсны дараа гадаадын олон орны судлаачид манай судалгаанд ихээхэн сонирхолтой хандаж, бидэнтэй холбогдон мэйлээр санал бодлоо солилцох болсон.
-Бусад орнуудад шар тосыг уламжлалт эмчилгээний аргуудад хэрэглэдэг гэж байсан. Манай улсын хувьд ч шар тосыг уламжлалт эмчилгээнд хэрэглэж байгаа. Шар тосыг өөр юутай хослуулж эмчилгээнд хэрэглэдэг бол?
-Монголчууд уламжлалт анагаах ухаанд шар тосыг олон зуун жилийн турш өргөнөөр хэрэглэж ирсэн бөгөөд бараг бүх төрлийн эмчилгээ, идээ ундааны хэрэглээнд багтаж байсан гэж хэлж болно. Тухайлбал, шар тосыг бариа засалд түлхүү ашигладаг бөгөөд ялангуяа хий өвчний үед заавал хэрэглэдэг уламжлалтай. Толгойн хий буюу толгойн өвдөлт, хий хөөрөх үед шөнө гаргаж авсан шар тосыг уулгах тухай ч эртний судар бичигт тэмдэглэгдсэн байдаг. Мөн уламжлалт эмчилгээний аргууд дотор тосон засал гэж бий. Үүнд сармисны тосон эмийг нэрлэж болох бөгөөд энэ эмийн гол найрлагад шар тос ордог. Хоолой өвдөх үед хуучин болон шинэ шар тосонд найруулсан бонагийн тосон эмийг түрхэж хэрэглэдэг уламжлал байсан. Үүнээс гадна шар тостой төөнө хийх, шар тосыг шавар саванд хийж мөсөнд шингээгээд бүлээн засал нэртэйгээр толгойд нь ороож эмчлэх зэрэг олон төрлийн эмчилгээний аргыг эрт дээр үеэс хэрэглэж ирсэн. Эдгээр уламжлалт эмчилгээ нь одоо ч хийгддэг юм.
ЮНЕСКО-ийн “Торгоны замын судлаачдын тэтгэлэг”-ийн хүрээнд гаргасан судалгааны үр дүнг нэгтгэсэн ном 2021 онд цахим номын сангаараа нийтэд хүрсэн. Тус бүтээлд шар тосыг эрт дээр үеэс олон орны уламжлалт анагаах ухаанд хэрэглэж ирсэн тухай тодорхой дурдагддаг. Жишээлбэл, Пакистан улсад хий, солио зэрэг сэтгэцийн гаралтай өвчтэй хүнд хонины хүзүүний махыг шар тостой идүүлдэг байсан тухай бичигдсэн байдаг. Энэтхэгийн хувьд уламжлалт анагаах ухааны суурь болсон Аюурведийн анагаах ухаанд шар тосыг маш өргөн хэрэглэдэг. Тэнд хий буюу сэтгэцийн өвчний үед шар тосоор массаж хийх, идээ ундаанд хольж хэрэглэх, мөн эмтэй хослуулан хэрэглэдэг уламжлалтай. Харин Киргиз, Казахстаны нутагт уламжлалт анагаах ухаан тийм сайн хөгжөөгүй ч энгийн ардуудын дунд шар тосны хэрэглээ нэлээд түгээмэл байжээ. Жишээлбэл, төрөхийн өмнө болон төрсний дараа эмэгтэйчүүдэд шар тос уулгах, дөнгөж төрсөн нярайд шар тосоор бариа хийх уламжлал одоо ч амьдралд хадгалагдан үлдсэн байдаг.
-Шар тосны хэрэглээ нь насыг уртасгадаг гэж байсан. Урт наслуулж буй гол найрлага нь юу байгаа бол, та энэ талаар мэдээлэл өгвөл?
-Хүнийг урт наслахад шар тосны найрлага онцгой үүрэгтэй байдаг. Ялангуяа би өмнө нь дурдсан дунд болон урт гинжит тосны хүчлүүд нь хүний биед олон талын эерэг үйлчилгээ үзүүлдэг. Эдгээр нь бодисын солилцоог идэвхжүүлж, бие махбодын эрч хүчийг дэмжихээс гадна оюун ухааныг эрүүл байлгаж, сэтгэцийн тогтвортой байдлыг хадгалахад чухал ач холбогдолтой. Мөн зүрх судас болон элэгний үйл ажиллагааг дэмжиж, мэдрэлийн тогтолцоог хамгаалдаг. Түүнчлэн үрэвслийг намдаах, эсийн түвшинд нөхөн төлжилтийг дэмжих зэрэг үйлчилгээнүүд нь нийлж хүний эрүүл мэндийг бүхэлд нь сайжруулж, улмаар урт наслах нөхцөлийг бүрдүүлдэг.
-Шар тосыг иргэд өдөр тутмын хэрэглээндээ хэрхэн тохируулж хэрэглэх шаардлагатай бол?
-Шар тосыг тодорхой хэмжээгээр, зохистой хэрэглэвэл эрүүл мэндэд тустай. Харин шар тос сайн гээд өдөр бүр их хэмжээгээр, ялангуяа кофенд хийж ууж заншвал сөрөг нөлөө үзүүлэх эрсдэлтэй. Судлаачдын зөвлөж буйгаар нэг өдөрт хамгийн ихдээ 5–10 грамм буюу хоёр цайны халбага орчим хэрэглэх нь тохиромжтой. Шар тосыг хэрэглэх арга нь олон төрөл байдаг. Цайтай хамт ууж болохоос гадна хоолоо хуурахад тосны оронд хэрэглэх зэрэг өргөн хэрэглээтэй.
Мөн ямар төрлийн шар тос хэрэглэх вэ гэдэг нь чухал. Уламжлалт аргаар, малчны хотонд гаргаж авсан шар тос хүний биед илүү тустай гэж үздэг. Харин үйлдвэрийн аргаар боловсруулсан шар тосны тухайд бодитой, нарийн судалгаа хараахан байхгүй тул ашиг тусыг тодорхой хэлэх боломжгүй юм.
-Та судалгааныхаа үр дүнд үндэслэн өөр ямар ажлуудыг хийсэн бэ. Мөн цаашид хийхээр төлөвлөсөн ажлаа хуваалцвал?
-Манай багийн хийсэн судалгааны үр дүн цаашид өргөжиж, дор хаяж 10 гаруй шинэ судалгааны чиглэлээр хөгжих боломжтойг харуулж байна. Миний үндсэн мэргэшил зүү эмчилгээ судлал учраас уламжлалт анагаах ухааны мэдлэгээ шар тостой хослуулан эмчилгээний аргуудыг судлах сонирхолтой байгаа. Хүн удаан хугацаанд өндөр түвшний стрессийн орчинд амьдрахад тайлбарлахад бэрх янз бүрийн зовуурь, шаналгаа илэрч эхэлдэг. Энэ нь хий өвчний үндэс болж, улмаар сэтгэцийн эмгэгийн суурь тавигддаг. Монголд хийсэн судалгаагаар арван хүн тутмын нэг нь ямар нэг хэлбэрийн сэтгэцийн эмгэгтэй байдаг гэсэн тоо баримт бий. Гэхдээ өөрийгөө ийм өвчтэй гэдгээ огт мэдэхгүй хүмүүс олон байдаг. Бид өдөр тутамдаа ихээхэн стресс үүсгэх хүчин зүйлстэй нүүр тулдаг. Дуу чимээ, амьдрах орчин, нийгмийн нөхцөл гээд бүгд сэтгэлийн тавгүй байдлыг бий болгодог.
Уламжлалт анагаах ухааны үүднээс харвал шар тос өөрийн амтлаг, тослог, бүлээвтэр чанараараа бие махбодын тамирыг дэмжиж, илчийг сэлбэн, хоолны дуршлыг нэмэгдүүлж, оюун ухааныг хурцатгаж, харааг сайжруулах зэрэг олон талын ач холбогдолтой шингэн алт юм. Тиймээс ард иргэд шар тосыг өдөр тутмын амьдралдаа зөв зохистой хэрэглэж хэвших нь чухал. Өдөрт 5–10 грамм буюу хоёр цайны халбага хэмжээтэй хэрэглэвэл шим тэжээлээ хангалттай авч, эрүүл амьдрах боломж бүрдэнэ. Мөн сүүлийн үед гаднын эрдэмтэд ингэний сүүг судлахад аутизмын эсрэг өндөр үр дүнтэй болохыг тогтоож эхэлсэн. Иймээс цаашид ингэний сүүний шинж чанар, эмчилгээний боломжийг гүнзгийрүүлэн судлах сонирхол байгаа юм.
