Дэлхийн II дайны баатруудын түүх Монгол үндэстний соёлын салшгүй хэсэг болтлоо гүн шингэжээ. Гэвч их гүрнүүдийн өрсөлдөөний эрин үед түүхэн дурсамжийг эргэн санах нь геополитикийн дохио болон хувирч байна.
Монгол Улс энэ жил Дэлхийн хоёрдугаар дайн дууссаны 80 жилийн ойг тэмдэглэж байна. Энэхүү түүхэн ой нь дайны үеийн өв орчин үеийн геополитикийн бодит байдалтай огтлолцох замын уулзварт тус улсыг авчирлаа. Энэхүү огтлолцол нь цэргийн хувь нэмэр, стратегийн эвсэл, үндэсний өвөрмөц онцлог зэрэг олон хүчин зүйлсийг сүлэлдүүлэн, нарийн төвөгтэй дүр зургийг бий болгож байна. Ийм нөхцөлд Монгол Улсын Дэлхийн II дайны өв нь давуу тал болж байна уу, эсвэл дарамт болж байна уу?
Дэлхийн II дайнд Монголын үлдээсэн тод мөр ба түүний нөлөө
Дэлхийн II дайны үед Монгол Улс том гүрнүүдийн үйл ажиллагааны сүүдэрт дарагдах нь олонтаа байсан ч Азийн цэргийн тавцанд үлэмж чухал үүрэг гүйцэтгэсэн юм. 1939 онд Халхын голын байлдаанд (Номунханы хэрэг явдал гэдгээр нь мөн мэднэ) Монголын морин дивизүүд Зөвлөлтийн армитай мөр зэрэгцэн тулалдаж, Японы хангамжийн шугамыг тасалдуулснаар Токиогийн умард зүгт тэлэх бодлогод цэг тавьсан билээ. Энэхүү ялалт нь Монгол Улсын нутаг дэвсгэр, хилийн халдашгүй байдлыг хамгаалаад зогсохгүй, дайны ерөнхий явцад өргөн хүрээтэй нөлөө үзүүлсэн юм. Япон улс Хятад дахь дайнаасаа нөөц хүчээ энэ бүс районд татахаас өөр аргагүйд хүрч, энэ нь Зүүн Азийн стратегийн тэнцвэрийг өөрчилсөн түүхтэй.
1945 оны Чөлөөлөх дайны нэг хэсэг болох Чуулалт хаалганы чиглэлийн тулалдаан Жанбэйн давшилтын (мөн Лангвогугийн байлдаан гэж нэрлэдэг) үеэр Монголын цэргийн чадавх дахин нотлогдсон. Монголын зэвсэгт хүчний бүрэлдэхүүн, Зөвлөлтийн цэрэгтэй хамтран БНХАУ-ын хойд нутаг Жанчхүүгийн бэхэлсэн район дахь Японы хамгаалалтын шугамыг сэт цохисон юм. Тэдний энэхүү үйл ажиллагаа нь Японы Умардын хамгаалалтын шугамын нуралтыг хурдасгаж, дайны эцсийн шатанд Японы эзэнт гүрнийг бүхэлд нь сулруулахад хувь нэмрээ оруулсан.
Шууд байлдааны ажиллагаанаас гадна дайны үед Монгол Улс Москвад ложистикийн асар их дэмжлэг үзүүлсэн. Хэдэн сая толгой мал, амин чухал хоол хүнс, эд хэрэглэл хувцас хангамжийг Зөвлөлт Холбоот Улсад илгээж байсан нь Холбоотны дайны чухал "цус сэлбэлт" болж байв. Энэхүү тусламж нь Монгол Улсын амлалтдаа үнэнчийн гэрч төдийгүй, холбоотон байхын үнэ цэнийг бодитоор харуулсан үйл хэрэг байлаа.
Халхын голын эрэлхэг морин цэргүүдээс эхлээд тулалдааныг удирдсан стратегчид хүртэлх Дэлхийн II дайны баатруудын түүх нь Монгол үндэстний соёлын салшгүй нэгэн хэсэг болон шингэсэн байдаг. Энэхүү түүхийг сургуулиудад зааж, төрийн ёслолд хүндэтгэн тэмдэглэдэг нь Монгол үндэстний өгүүлэмжийн гол цөмийг бүрдүүлдэг. Энэхүү бахархалт түүх нь улс орны тэсвэр тэвчээр, тусгаар тогтнолын үзлийг бэхжүүлж, Монгол Улсыг дэлхийн хэмжээний аюул заналын өмнө өөрийн байр сууриа хамгаалж, золиослол гаргаж чадсан үндэстэн гэдгийг нотолдог.
Энэхүү нэгдмэл түүх нь дотоодын эв нэгдлийг бэхжүүлэх хүчтэй хөшүүрэг болдог. Энэ нь Монголын ард түмнийг нэгтгэж, хамтын зорилго, бахархлын мэдрэмжийг төлөвшүүлдэг. Үүний зэрэгцээ олон улсын тавцанд ч стратегийн хөрөнгө болдог. Монгол Улс дипломат харилцаандаа энэхүү өв уламжлалдаа тулгуурлан өөрийн бие даасан, өвөрмөц оршихуй, түүхэн ач холбогдлоо бататгаж, дэлхийн түүхийн хуудсыг бүтээлцсэн баялаг түүхтэй улс гэдгээ харуулдаг. Гэвч Дэлхийн II дайны түүхэн ой санамж нь өнөөгийн геополитикийн хурцадмал байдалтай улам бүр тулгарах боллоо.
Орос: Хамтын түүхээ хүндэтгэж, ирээдүйгээ төлөвлөх нь
Монгол, Оросын харилцаа гүн түүхэн үндэстэй бөгөөд энэ нь Дэлхийн II дайны хамтын түүхээс нь хамгийн тод харагддаг. Монгол Улс 2025 оны 5-р сарын 9-ний Москвагийн Ялалтын баярын парадад оролцсон нь хоёр орны урт хугацааны цэргийн барилдлагыг батлан сануулсан үйл явдал байв. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх дайны үеийн ар талын хамтын ажиллагааг онцолж, "“Дайны замаар” /Ялалтад тэмүүлсэн морьд/" хөшөөнд хүндэтгэл үзүүлсэн нь энэхүү холбоог улам бэхжүүлсэн юм.
Энэхүү хамтын түүх нь дайны дараах үеийн хамтарсан цэргийн сургуулилт, аюулгүй байдал цэрэг стратеги тагнуулын мэдээлэл солилцоог өргөжүүлэхэд хүргэсэн. Хоёр орны жил бүр уламжлал болгон зохион байгуулдаг "Сэлэнгэ" цэргийн сургуулилт 2008 оноос хойш тасралтгүй явагдаж, хамгийн сүүлд 2025 оны сүүлийн хагаст зохион байгуулагдах цэргийн сургуулилтын бэлтгэл уулзалт 6-р сард зохион байгуулагдав. ОХУ-ын Аюулгүй байдлын зөвлөлийн Нарийн бичгийн дарга С.К.Шойгу "Орос, Монголын ард түмэн Дэлхийн хоёрдугаар дайны үед бүрэлдэн тогтсон байлдааны нөхөрлөлийн уламжлалыг өнөөг хүртэл өвлөн хадгалж, үргэлжлүүлсээр байна" хэмээн онцолж байв.
Украины мөргөлдөөний нөхцөлд Орос улс найдвартай түншүүдийг эрэлхийлж байгаа бөгөөд Монголын идэвхтэй хандлага тэдний хувьд эерэг дохио болж байна. Гэсэн хэдий ч Монгол Улс стратегийн түншлэлээ солонгоруулах бодлогын ач холбогдлыг гүнээ ухамсарладаг. Тус улсын "гуравдагч хөршийн бодлого" нь аль нэг гүрэнд хэт найдах нь хоёр иртэй сэлэм мэт аюултайг Улаанбаатар ойлгож буйн илрэл юм. Оростой нягт харилцаатай байхын зэрэгцээ бусад түншлэлийг эрэлхийлэх замаар Монгол Улс хувьсан өөрчлөгдөж буй геополитикийн орчинд тусгаар тогтнол, аюулгүй байдлын ашиг сонирхлоо хамгаалахыг зорьдог.
Хятад: Ерөнхийлөгчийн айлчлалгүй ч бодит хамтын ажиллагаа
Хэдийгээр Монголын Дэлхийн II дайны дурсгалт арга хэмжээнүүдэд Оросын байр суурь илүү тод харагддаг ч Хятадтай харилцах харилцаа тогтвортой урагшилсаар ирсэн. 2023-2024 онууд, 2025 оны эхний хагас хүртэл ерөнхийлөгчийн түвшний харилцан айлчлал, уулзалт хийгдээгүй, мөн Орос, Монгол, Хятадын гурван талт дээд хэмжээний уулзалтууд хийгдээгүй ч бусад өндөр түвшний харилцан айлчлалууд тасарсангүй. Тухайн үеийн Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ Давосын зуны чуулганд оролцохоор Хятадад айлчилж, 2023, 2024 оны ШХАБ-ын дээд хэмжээний уулзалтын үеэр Хятадын Төрийн зөвлөлийн Ерөнхий сайд Ли Чянтай уулзсан нь дипломат харилцааны эрчийг хадгалах чухал алхам байв.
2024 онд Хятадын дэд дарга Хан Жэний Монголд хийсэн айлчлалын дараахан Л.Оюун-Эрдэнэ Хятадын олон улсын импортын экспод оролцсон. Эдгээр харилцан айлчлал нь ердийн нэгэн дипломат ёслол төдий бус, Монголын эдийн засгийн ашиг сонирхлыг Хятадын "Бүс ба Зам" санаачилгатай уялдуулах томоохон стратегийн нэг хэсэг байлаа. 2025 онд Л.Оюун-Эрдэнэ Харбинд болсон Азийн өвлийн наадамд оролцож, УИХ-ын дарга Д.Амарбаясгалан Хятадын хууль тогтоох байгууллагын удирдлагуудтай хэлэлцээ хийсэн нь Монголын "тэнцвэртэй дипломат бодлого"-ыг улам тодотгов.
Тяньжин хотод 8 сарын сүүлээр болох ШХАБ-ын дээд хэмжээний уулзалт, Бээжинд 9 сарын эхээр болох Дэлхийн II дайн дууссаны түүхэн арга хэмжээ, Орос, Монгол, Хятадын гурван талт хамтын ажиллагаанаас үүдэн 2025 оны эхний хагаст, бүхий л түвшний харилцан айлчлалын давтамж эрс нэмэгдсэн. Төвд, Буддизм шашны асуудлаарх харилцан айлчлалууд ч зохион байгуулагдав. Улс төрийн намууд, засгийн газрын албан тушаалтнуудын уулзалт хэлэлцээ болон ард иргэдийн харилцаа идэвхжив. Оны хоёрдугаар хагаст ХКН-ын Төв хорооны Олон улсын харилцааны газрын дарга, сайд Лю Жяньчао болон ГХЯ-ны сайд Ван И зэрэг бусад өндөр албан тушаалтнуудын Монголд хийж болзошгүй айлчлалууд хоёр талын харилцааг улам идэвхжүүлэх төлөвтэй байна.
6-р сард шинээр сонгогдсон Монгол Улсын Ерөнхий сайд Г.Занданшатар мөн хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэв. Хятадын Ерөнхий сайд Ли Чян 6-р сарын 18-нд Г.Занданшатарт баяр хүргэсэн бол 6-р сарын 20-нд шинэ Ерөнхий сайд Орос, Хятадын элчин сайд нартай тус тус уулзаж, Оросын тэргүүлдэг ЕАЭХ-той хийх түр чөлөөт худалдааны хэлэлцээр болон Хятадтай хийх худалдаа эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, дэд бүтэц уул уурхайн хамтын ажиллагааны талаар ярилцсан.
Хятад улс Дэлхийн II дайн дууссаны 80 жилийн ойг 9-р сарын 3-нд тэмдэглэх гэж буй энэ үед Монгол Улс хамтын түүхээ хөшүүрэг болгон Хятад-Монгол-Оросын эдийн засгийн коридор, "Сибирийн хүч-2" хийн хоолой, Төмөр замын төв коридороо шинэчлэх зэрэг хамтарсан төслүүдээ урагшлуулах боломжтой юм. Монгол Улс стратегийн бие даасан байдлаа хадгалахын зэрэгцээ хөрөнгө оруулалт татахыг эрмэлзэх нь дамжиггүй.
Гуравдагч хөршүүд: Цар хүрээгээ тэлж, нөөц бололцоогоо ашиглах нь
Сүүлийн жилүүдэд Монгол Улсын гуравдагч хөршүүдтэйгээ харилцах харилцаа нь стратегийн болон эдийн засгийн шаардлагаар улам бүр шинэ ач холбогдолтой болж байна. Жишээлбэл, Энэтхэг улс Монголыг, ялангуяа дэлхийн нийт нөөцийн 10 орчим хувийг эзэлдэг газрын ховор элементийн нөөцийнх нь хувьд ихээхэн сонирхож байна. "Нүүдэлчин заан-2025" хамтарсан цэргийн сургуулилт нь зөвхөн цэргийн хамтын ажиллагааны илэрхийлэл төдийгүй, Энэтхэгт Монголын үнэ цэнэтэй нөөцөд нэвтрэх боломжийг олгох хэрэгсэл байж магадгүй.
Олон талт хамтын ажиллагаа нь мөн Монголын гадаад бодлогын тулгын чулуу болжээ. Хятад, АНУ, БНСУ болон бусад орнуудыг урьж оролцуулсан "Хааны эрэлд-2025" энхийг сахиулах ажиллагааны сургуулилт үүний тод жишээ юм. Ийм арга хэмжээг зохион байгуулснаар Монгол Улс Бээжинтэй цэргийн итгэлцлээ тэнцвэржүүлэхийн зэрэгцээ бусад улс орнуудтай түншлэлийн харилцаагаа бэхжүүлдэг.
АНУ 2024 оны Энэтхэг-Номхон далайн эдийн засгийн хүрээний хэлэлцээ зэрэг санаачилгаар, БНСУ 2025 онд ухаалаг хотыг хөгжүүлэх талаар хамтран ажиллах зэргээр дамжуулан Хятад-Оросын нөлөөг сөрөн зогсох зорилгоор Монголд байр сууриа бэхжүүлэхээр өрсөлдөж байна. Харин Монгол Улс эдгээр саналыг дэлхийн тавцан дахь яриа хэлэлцээрийн байр сууриа бэхжүүлэхэд ухаалгаар ашиглаж, Дэлхийн II дайны өвөө олон талт түншүүдтэй харилцах нэгдмэл өгүүлэмж болгон ашиглаж байна.
Японы айлчлал: Нарийн тэнцвэр шаардсан дипломат алхам
Японы Эзэн хаан Нарүхито, Хатан Масако нарын 2025 оны 7-р сард хийхээр төлөвлөсөн төрийн айлчлал нь Япон улс Төв Ази, тэр дундаа Монголтой харилцаагаа гүнзгийрүүлэх эрмэлзлийн тод дохио юм. Япон улс Монголын уран, нүүрс, газрын ховор элементийн байгалийн баялаг нөөцийг технологи, аж үйлдвэрийн салбартаа амин чухал гэж үздэг. Түүнчлэн, Чингис хаан олон улсын нисэх онгоцны буудлын өргөтгөл зэрэг дэд бүтцийн төслүүд ч Токиогийн анхаарлын төвд байна. Монголын хувьд энэхүү айлчлал нь эдийн засгийн боломжийг нээж, шаардлагатай хөрөнгө оруулалт, туршлагыг авчрах боломжтой.
Гэвч энэ айлчлал түүхэн эмзэг асуудлыг хөнддөг. Монголын Дэлхийн II дайнтай холбоотой албан ёсны түүх нь Японы милитаризмыг эсэргүүцсэн үйл явдалд, ялангуяа Халхын голын байлдаанд төвлөрдөг. Иймд Японы эзэн хааны гэр бүлийг хүлээн авах нь дипломатын өндөр ур чадвар, нарийн зохицуулалт шаардана. Улаанбаатар "эдийн засгийн эвлэрэл"-ийг онцлохын зэрэгцээ фашизмыг эсэргүүцсэн түүхэн өгүүлэмжээ хадгалах нарийн тэнцвэрийг олох шаардлагатай болно. Геополитикийн хувьд энэ айлчлалыг Япон-АНУ-ын холбоо Хятадын нөлөөг сөрөх гэсэн оролдлогын өнцгөөс харах нь лавтай бөгөөд түүхэн асуудлын талаар буруу ойлголцол нь Орос, Хятадтай харилцах харилцааг хүндрүүлж болзошгүй юм.
Эдийн засгийн боломж ба Геополитикийн эрсдэл
Монголын Дэлхийн II дайны өв нь эдийн засгийн ихээхэн боломжийг агуулдаг. Халхын гол зэрэг тулалдааны газруудад түшиглэсэн түүхэн аялал жуулчлал нь түүх, дайн байлдаан сонирхдог олон улсын жуулчдыг татаж, эдийн засагт хөрөнгө оруулах боломжтой. Монголын дайны үеийн түүх, соёлын олдворыг сурталчлах соёлын дипломат бодлого нь улс орны "зөөлөн хүч"-ийг нэмэгдүүлж, эдийн засгийн хамтын ажиллагааны шинэ үүд хаалгыг нээж чадна. Музей байгуулах, түүхэн дурсгалт газруудыг сэргээн засварлах зэрэг өвтэй холбоотой төсөлд гадаадын хөрөнгө оруулалт татах нь өсөлтийн өөр нэг гарц юм.
Гэвч геополитикийн нөхцөл байдал эрсдэлээр дүүрэн байна. Үргэлжилж буй Хятад-АНУ-ын өрсөлдөөн нь Монголын түүхэн өгүүлэмжийг "зэвсэг болгон ашиглах" эрсдэлийг дагуулж байна. Монгол Улс эдгээр хоёр их гүрэнтэй харилцах харилцаагаа хэрхэн жолоодохоос шалтгаалан Дэлхийн II дайны өв нь өөрийнх нь эсрэг ашиглагдаж ч болзошгүй. Оросын дэлхийд эзлэх байр суурийн хэлбэлзэл мөн аюул учруулж байна. Хэрэв Оросын нөлөө мэдэгдэхүйц суларч буй үед, ялангуяа Улаанбаатар Москватай тогтоосон түүхэн холбоогоо хэт дөвийлгөвөл Монгол Улс илүү эмзэг байдалд орж магадгүй.
Эсрэгээрээ, Японтой харилцах харилцаагаа буруу тодорхойлбол Монгол Улсын фашизмын эсрэг түүхийг хамгаалагчийн хувь дахь нэр хүндийг унагаж, Орос, Хятадтай харилцах харилцаанд нь сөргөөр нөлөөлж болзошгүй. Эдийн засгийн прагматизм ба түүхэн үнэ цэнийн хоорондох нарийн тэнцвэрийг хадгалах нь Монголын хувьд татсан олсон дээгүүр алхахтай адил юм.
Монголын Дэлхийн II дайны өв бол хоёр иртэй сэлэм юм. Нэг талаас, энэ нь үндэсний бахархал, дотоодын эв нэгдлийн хөшүүрэг бөгөөд олон улсын тавцан дахь байр сууриа бэхжүүлэх стратегийн хөрөнгө мөн. Энэ нь Орос, Хятадтай бат бэх харилцаа тогтоох суурь болж, гуравдагч хөршүүдтэй түншлэх үүд хаалгыг нээж өгдөг. Японы айлчлал ч нарийн төвөгтэй талуудыг үл харгалзан эдийн засгийн боломжийг агуулж байна.
Нөгөө талаас, их гүрнүүдийн өрсөлдөөний эрин үед энэхүү өв нь Монголыг болзошгүй эмзэг байдалд оруулж байна. Хятад-АНУ-ын зөрчлийн галд өртөх эрсдэл, Оросын ирээдүйн байр суурийн тодорхойгүй байдал, түүхэн өгүүлэмжийг шинэ дипломат санаачилгатай уялдуулах сорилтууд нь бүгд томоохон бэрхшээл юм.
Монгол Улсын хувьд гол зангилаа нь түүхэн бэлгэдлийг прагматик дипломат бодлоготойгоо ухаалгаар тэнцвэржүүлэх чадварт оршино. 2025 онд Дэлхийн II дайн дууссаны 80 жилийн ойг тэмдэглэхдээ Монгол Улс энэ түүхэн боломжийг уламжлалт харилцааг бэхжүүлэх, эдийн засгийн хөгжлөө дэмжих, тусгаар тогтнолоо хамгаалахад ашиглах ёстой. Ирэх арван жил Монголын дипломат ур чадварын жинхэнэ сорилт байх болно. Түүний Дэлхийн II дайны өв нь хөгжил дэвшлийн “хурдасгуур” болох уу, эсвэл геополитикийн дарамт болох уу гэдгийг цаг хугацаа харуулах болно. Олон улсын харилцааны нарийн төвөгтэй харилцааг оновчтой удирдаж чадвал Монгол Улс өөрийн бахархалт түүхээ цэцэглэн хөгжсөн, аюулгүй ирээдүйнхээ хөшүүрэг болгож чадна.
