ШУТИС-ийн Эрчим хүчний сургуулийн багш, профессор Б.Бат-Эрдэнэтэй эрчим хүчний салбарын өнөөгийн нөхцөл байдал, гарц шийдлийн талаар ярилцлаа.
-ТЭЦ III дулааны цахилгаан станц дээр осол дээр гарснаар ирэх өвөл зарим газар цахилгаан, дулаангүй болох бодит эрсдэлтэй тулгараад байгаа. Мэргэжилтний хувьд та үүнийг хэрхэн харж байгаа вэ?
-Ер нь манай эрчим хүчний систем аваарын байдалтай байна. Эрчим хүчний суурилагдсан чадвар нийт хэрэглээгээ хангаж чадахгүй байгаа. Сүүлийн хэдэн жил тутам хэрэглээ 8-9 өсөлттэй байна гэсэн судалгаа бий. Ингэхээр нэгэнт дотоод хэрэглээгээ хангаж чадахгүй байгаа манай эрчим хүчний системд 50 МВт байхгүй болно гэдэг нэлээд хүндрэлтэй. Энэ хүндрэлийг бусад бүх боломжит шийдлээр зохицуулахад хот тэр чигээрээ хөлдөхгүй, цахилгаан эрчим хүчгүй болох нөхцөл харагдахгүй байна. Тодорхой цагуудад хэрэглээнд бага зэргийн хязгаарлалт хийгээд ямартай ч цахилгаан эрчим хүчнийхээ хэрэглээг хангаж болох байх. Мөн дулааны эрчим хүчинд асуудал үүсэж байгаа. Үүнийг шийдэхийн тулд хэрэглээгээ хэмнэх ёстой. Өвөл орон сууцтай айлууд 18-20 градустай байхад хүйтэн байна гэж үздэг. Заавал 22-24 градус руу зүтгэх гээд байдаг. Энэ нь цаад утгаараа бид дулааны эрчим хүчийг их хэрэглэж байна гэсэн үг. Гэтэл Хятад, Япон, Европын улсуудад өвөл орон сууцны дундаж температур нь 16-18 градус байдаг. Энэ нь эрчим хүчний хэмнэлтэд суралцах шаардлагатай байгааг харуулж байгаа юм. Монголчууд дулааны эрчим хүчид хэтэрхий цамаан загнаад байна. Тийм учраас амьдралын хэвшилдээ бас өөрчлөлт оруулж байж улсаараа энэ хүндрэлээс гарах бүрэн боломжтой.
-Эрчим хүчний реформ гэж олон жил ярьж байгаа. Засгийн газраас үнийн нэмэлт л хийсэн. Харин салбарын мэргэжилтнүүд нь засаглалын хямралд өртсөнөө зарлаад удаж байна. Энэ тал дээр таны байр суурь?
-Засгийн газраас эрчим хүчний реформыг үнийн асуудал ярих гэж байгаа юм шиг ойлголт өгсөн. Үнийн асуудлаа ч их буруу ярьсан гэж боддог. Үнэ нэмнэ гэхэд хэрэглэгч хэзээ ч дуртай байхгүй. Харин энэ бол үнийн нэмэлт биш зохистой буюу зах зээлийн хуулиар ядаж өөрийнхөө өртөгт хүрч байгаа зүйл. Бид 100 төгрөгөөр талх үйлдвэрлээд 80 төгрөгөөр зараад байвал тухайн үйлдвэр дампуурна. Яг үүнтэй адилхан цахилгаан болон дулааны эрчим хүчийг үйлдвэрлэсэн үнээсээ багаар хэрэглэгчдэд өгөөд байхаар дампуурах зам руугаа явж байна. Түүнчлэн, реформ гэдэг бол зөвхөн үнэ биш. Аливаа зүйл хөгжих зам руугаа орохын тулд системчилсэн судалгаанууд хэрэгтэй байдаг. Ер нь аливаа зүйлийг системчлэн судлахгүй л бол тухайн хөгжил хүссэн хэмжээнд хүрдэггүй. Тэгэхээр эрчим хүчний реформ гэдэг нь хөгжилд нөлөөлөх бүх хүчин зүйлийг зөв үнэлж, түүндээ тохирсон стратеги, төлөвлөлтөө гаргах юм. Иймд ганцхан нөлөөлж буй хүчин зүйл болох үнэ болохгүй байна гэж яриад байгаа учраас энэ реформ олигтой явахгүй байгаа. Миний хувьд Монгол Улсын эрчим хүчний хөгжлийн талаар судалгаа хийж шинжлэх ухааны докторын зэргээ хамгаалсан.
-Судалгааны үр дүнгээсээ бидэнтэй хуваалцахгүй юү?
-Судалгаанаас үр дүнгээс үзэхэд Монголын эрчим хүчний системийн хөгжилд хамгийн том нөлөөлж байгаа дотоод хүчин зүйл бол улс төрийн нөхцөл байдал. Тухайлбал, Засгийн газар тогтворгүй учраас тухайн засгийг толгойлж байгаа нам эвэл улс төрчөөс хамаарч төлөвлөлт байнгын өөрчлөгддөг. Тиймээс тогтсон нэг замаар явж чаддаггүй. Эрчим хүч гэдэг бол хоёрхон жилд зохион байгуулалт хийдэг салбар биш. Харин урт удаан хугацаагаар төлөвлөлт хийж байж хөгждөг салбар.
Мөн Монголын эрчим хүчний салбарт гадаад хүчин зүйл хүчтэй нөлөөлж байгаа. Үүнд хоёр хөршийн геополитикийн нөхцөл байдал хүчтэй нөлөөлж байна. Түүнчлэн, хөрөнгө оруулалт, үнэ тарифын асуудал зэрэг бусад хүчин зүйл эрчим хүчний салбарт нөлөөлж байгаа. Гэхдээ судалгаанаас харахад үнэ тарифын асуудал улс төрийн нөхцөл байдлаас харьцангуй бага нөлөөлдөг. Тэгэхээр бид нөлөөлөлт багатайгаа шийдэх гээд яваад байна.
ТЭЦ III, IV-т 40-60 жил болсон тоног төхөөрөмж өнөөдрийг хүртэл ажиллаж байна гэдэг бид гиннесийн номд бичигдэхээр болжээ. Аливаа зүйлд хязгаар гэж байна. Эрчим хүчний салбарын инженерүүд үнэхээр цөхөрч байна шүү
Б.Бат-Эрдэнэ
-Эрчим хүчний дутагдлыг хэрхэн нөхөх боломжтой вэ. Бидэнд гарц, шийдэл юу байна вэ?
-Жил бүр эрчим хүчний хэрэглээ өсөж байгаа ч үйлдвэрлэл өсөхгүй байна. Цахилгаан, дулааныг хослуулан үйлдвэрлэдэг станц Монгол Улсад зайлшгүй хэрэгтэй байгаа. Манай улс хаана дулааны цахилгаан станц барих ёстой вэ, хаана сэргээгдэх эрчим хүчний станц барих ёстой вэ гэдгээ судлах хэрэгтэй. Тэгж байж дутагдлыг шийдэх асуудал ярина. Сүүлийн үед дэлхий нийт нэг талаасаа сэргээгдэх эрчим хүч, нөгөө талаасаа тархмал эх үүсвэрийн асуудлыг ярьж байна. Миний тооцсон судалгаагаар нэгдсэн том системтэй байхаас илүү тодорхой бүс нутгийн эрчим хүчний системтэй байх нь тохиромжтой. Тархмал эх үүсвэртэй байх ёстой. Аваар, осол хэлж ирдэггүй, санамсаргүй болдог зүйл. Ийм учраас ямар нэгэн аваар, осол болоход бүс нутгийн эрчим хүч өөрийгөө хангаад явах чадалтай байх ёстой. Энэ утгаараа эх үүсвэрийн байршлыг маш зөв тодорхойлох ёстой. Жишээлбэл, тавдугаар цахилгаан станцын асуудал 30 гаруй жил яригдаж байна. Миний хувьд энэ яриа дахиад 30 жил явах вий гэсэн үл итгэх байдалтай байгаа. Яагаад гэвэл хөрөнгийн эх үүсвэр нь тодорхойгүй. Хэрэв тавдугаар станц баригдвал эрчим хүчний салбарт маш том эх үүсвэр болно. Баригдаасай гэж хүсэж байна. Жишээлбэл, Эгийн голын усан цахилгаан станц 1960 гаруй онд судлагдсан. Ингэхээр яригдаад 60 жил болсон байна. Гэтэл одоог хүртэл баригдаагүй. Үүнд, геополитикийн асуудал их нөлөөлж байгаа. Ер нь аливаа улс орны тусгаар тогтнол, аюулгүй байдал гэдэг эрчим хүчний аюулгүй байдалтайгаа шууд холбоотой байдаг. Тэгэхээр Монголын аюулгүй байдлын асуудал хоёр хөршөөс асар их хамааралтай болоод байгаа аюул байна. Иймд бид маш зөв төлөвлөх, ойлголцох шаардлагатай.
-ТЭЦ III, IV станцын нөхцөл байдал хүндхэн байгаа. Үүнд ямар арга хэмжээ авах хэрэгтэй вэ?
-Нөхцөл байдал маш эртнээс хүндэрсэн. 1984 онд ТЭЦ IV ашиглалтад орсон. Ингээд бодохоор 41 жил боллоо. Гэтэл эрчим хүчний техник технологи, тоног төхөөрөмжийг хамгийн дээд талдаа 25-30 жил ашигладаг. ТЭЦ III бол бүр 1960 гаруй онд ашиглалтад орсон. Тэгэхээр 2000 оноос эрчим хүчний салбар аюулын харанга дэлдээд эхэлсэн. Өөрөөр хэлбэл, нөхцөл байдал 2000 онд хүндэрсэн байсан. Үүнийг салбарын мэргэжилтнүүд ярьж л байсан. Гэтэл одоог хүртэл ямар нэгэн тодорхой арга хэмжээ аваагүй. Тиймээс 40-60 жил болсон тоног төхөөрөмж өнөөдрийг хүртэл ажиллаж байна гэдэг бид гиннесийн номд бичигдэхээр болжээ. Энэ гавьяаг эрчим хүчний инженер, техникийн ажилчид хийж байгаа. Хэрэв эдгээр хүмүүс зүтгээгүй бол 2000 оноос эрчим хүчний салбар 100 хувь дампуурах байсан. Даанч улс төрчид, төр инженерүүдийн энэ хүчин зүтгэлийг угаасаа ийм байх ёстой юм шиг хараад байдаг. Тэр утгаараа та нар зүтгүүлээд бай гэдэг байдлаар яваад байгаа. Тэгэхээр хүндрэлийг өнөөдрөөр төсөөлж болохгүй. Манай инженер, техникийн ажилчид хүндэрчихлээ гээд хаяад явдаггүй. Тэгэхээр ирэх өвөл арай ч хотоо хөлдөөчихгүй байх. Арай ч улс даяараа эрчим хүчний хязгаарлалт хийчихгүй байх гэсэн эерэг бодолтой байна. Аливаа зүйлд хязгаар гэж байна. Эрчим хүчний салбарын инженерүүд үнэхээр цөхөрч байна шүү гэдгийг төр засагт хэлэхгүй байхын аргагүй.
