В.Дэлгэр өглөө бүр 06.00 цагт босоод гэрийнхээ ойролцоох ууланд алхдаг. Тэндээс тэрбээр Азийн хамгийн том зэсийн уурхайн нэг болох Эрдэнэт үйлдвэрийг харж болно. Тэр зургаан жилийн өмнө тамхинаас гарсан. Гэвч түүний уушги болон зүрх нь муу аж. Түүний хэлснээр уурхайн тоос шороо олон зуун милийн зайг бүрхдэг байна.
Дэлгэрийн эмч түүнтэй санал нэг байна. Зэсийн уурхайн тоос Дэлгэр төдийгүй Эрдэнэт хотод оршин суудаг олон хүнийг хохироож байна. Харин төрийн өмчит “Эрдэнэт” үйлдвэрийн гол бүрэлдэхүүн хэсэг болох хар тугалгын агууламж өндөр байгааг судлаачид тогтоосон ч “цагаан тоос” нь ямар ч асуудал үүсгэдэггүй гэж Засгийн газрын мэдэлд байдаг үйлдвэрийн удирдлагууд онцолж байна.
Тоос нь уул уурхайн бүс нутгуудад ноцтой асуудал үүсгэж байна гэдгийг дэлхий даяар хүлээн зөвшөөрдөг. Дэлхийн Засгийн газрууд уул уурхайн компаниуд хаягдлын тоосыг хэрхэх талаар зохицуулалт хийдэг бөгөөд уул уурхайн компаниуд өөрсдийн үйл ажиллагаа нь орон нутгийн иргэдэд учруулж буй аюулыг хүлээн зөвшөөрч, хаягдлын тоосны нөлөөллийг бууруулах стратеги боловсруулдаг. Харин Монгол Улсын экспортын 20 хувийг зэс эзэлдэг ч Монголд ийм асуудал байгааг Засгийн газар хүлээн зөвшөөрөөгүй.
Эрдэнэт хотын 110 мянган хүнээс 7000 орчим нь уурхайд ажилладаг. 2019 онд байгуулагдсан "Цагаан тоосны хор хөнөөлөөс ирээдүйгээ аврах хөдөлгөөн"-ийн гишүүд уурхайн тоос дарах технологио сайжруулах, гамшигт өртсөн бүс нутгийн оршин суугчдыг жил бүр эрүүл мэндийн үзлэгт хамруулах, халдваргүйжүүлэлтээр хангахыг шаардаж байна. Гэхдээ хэн ч уурхайн үйл ажиллагааг зогсоохыг хүсэхгүй байна.
Уул уурхайн салбар нь Монгол Улсын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 30 орчим хувийг бүрдүүлдэг эдийн засгийн гол хөдөлгөгч хүч юм. Тус салбар нь Монгол Улсын экспортын орлогын 93 хувийг бүрдүүлдэг. Монгол Улс Хятад руу асар их хэмжээний зэс, нүүрс, Швейцар руу алт илгээдэг. Эрдэнэт үйлдвэр нь урд талаараа Монгол Улс БНХАУ-тай хиллэдэг хилийн ойролцоо орших Оюу толгойн зэсийн уурхайн дараа ордог.
Химийн аргаар цэвэршүүлсэн ус нь зэсийн хүдрийг ойр орчмын чулуулгаас нь ялгаж аваад хаягдлын сан руу цутгаж, ууршуулж, цагаан тоос үлдээдэг. Хар тугалга, цайр, хүнцэл зэрэг хүнд металл агуулсан нунтаг хэлбэртэй нарийн ширхэгтэй бодис нь агаар мандалд дэгддэг. Хүнд металл бол цорын ганц санаа зовоосон зүйл биш юм.
Тоос тоосонцор нь жижиг хэмжээтэй байдаг нь хүний биед онцгой хор хөнөөл учруулдаг гэж эрдэмтэд хэлж байна. Хүний үснээс 30 дахин бага буюу 2.5 микроноос бага диаметртэй тоосонцор нь хүний эрүүл мэндэд ноцтой аюул учруулдаг. Цагаан тоос нь үүнээс ч бага буюу ердөө 0.1 микрон диаметртэй нь уушгинд гүн нэвтэрч, гуурсан хоолойн нарийхан хэсгүүдийг бөглөж, зүрхний өвчинд хүргэдэг гэдгийг эрдэмтэд онцолж байна.
Японы Цаг уурын нийгэмлэгээс 2022 онд нийтэлсэн хиймэл дагуулаас авсан зургуудад хийсэн дүн шинжилгээгээр салхи шуурга Эрдэнэт үйлдвэрийн цагаан тоосыг хөдөлгөж, 2000 гаруй хавтгай дөрвөлжин километр (772 хавтгай дөрвөлжин миль) үүл болж, 100 гаруй километр талбайд нөлөөлдөг болохыг тогтоожээ. 2023 онд Орхон аймагт амьсгалын замын 1500 гаруй өвчлөл бүртгэгдсэн нь бусад аймгуудаас илүү байна. Зөвхөн Дэлгэр шиг өндөр настай иргэд өртсөнгүй. НҮБ-ын Хүүхдийн сангаас гаргасан судалгаагаар хүүхдүүд уул уурхай, агаарын бохирдлын нөлөөнд онцгой өртөмтгий байдаг аж. 2019 онд Анагаахын Шинжлэх Ухааны Үндэсний Их Сургуулийн эрдэмтэд Эрдэнэтийн бүсийн 4-7 насны 100 хүүхдэд цагаан тоос нөлөөг үзүүлж болзошгүй эсэхийг шалгажээ. Судалгаанд хамрагдсан хүүхэд бүрийн цусанд хар тугалга агуулагддаг болохыг судлаачид тогтоосон бөгөөд зарим нь Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагын тогтоосон хэмжээнээс хол давсан нь санаа зовоох шалтгаан болж байна.
Европ дахь хамгийн том хаягдлын овоолго болох Польшийн Зелазный Мост далд уурхайд тоосжилт иргэдийг бухимдуулж, уурхайг яаралтай шийдвэрлэхийг шаардсан. Уурхайн нөлөөллийг бууруулах хүчин чармайлт нь асуудлыг улам хүндрүүлэхээс сэргийлж чадсан гэж саяхан Монголд ирсэн Польшийн далд уурхайн мэргэжилтэн, байгаль орчны инженер Радослав Помыкала ярьжээ. “Эрдэнэт” үйлдвэрийнхэн цагаан тоосыг агаарт дэгдэхээс сэргийлэхийн тулд тоосжилт ихтэй газарт устай холилдсон дарагч бодис цацах зэрэг хэд хэдэн арга хэрэглэдэг бөгөөд эдгээр арга хэмжээ үр дүнтэй болсон гэдгийг албаныхан хэлж байна. Монгол Улсын Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгээс гаргасан 2022 оны тайланд “Эрдэнэт” үйлдвэр байгаль орчны журам зөрчиж, “ашиглалт, үйлдвэрлэлийн явцад байгаль орчин, хүний эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлөхүйц хог хаягдал гаргаж байна” гэж шүүмжилсэн. Гэхдээ улс төрийн эрх мэдэлтэй хүмүүс ч гэсэн хаягдлын тоосны талаар юу ч хийж болно гэж хэлэхээс эргэлздэг.
