Монголоос олдсон археологийн шинэ олдвор нь Төв Азид хүн төрөлхтөн хэзээ вааран эдлэл хэрэглэж эхэлсэн тухай олон жилийн итгэл үнэмшлийг үгүйсгэж байна. Судлаачид говь цөлийн алслагдсан газраас 11,000 гаруй жилийн өмнөх вааран эдлэл олсон нь энэ нь бүс нутгаас олдож байсан хамгийн эртний керамик технологид тооцогдож байна. Доктор Пржемыслав Бобровский болон түүний багийнхан Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатараас өмнө зүгт 700 орчим километрийн зайд орших Цахиуртын хөндийд орших V нуур гэгддэг Баруун хүрээний малтлагын үеэр уг эртний вааран эдлэлийг илрүүлжээ.
Радиокарбон сэтгүүлд нийтлэгдсэн тэдний олдворууд нь 11700 жилийн өмнө эхэлсэн голоцений эриний үеийн хүн төрөлхтний суурьшил, технологийн хөгжлийн талаарх ховор ойлголтыг өгч байгаа аж. Цахиуртын хөндий буюу Цахиурт хөндий нь Арц Богдын нурууны нуруунд оршдог. Энэ газар нь цахиур чулуун орд, чулуугаар хийсэн олон эртний багаж хэрэгсэлээрээ алдартай. Анх 2000-аад оны эхээр Монгол-Орос-Америкийн экспедицийнхэн тодорхойлсон бөгөөд тэр цагаас хойш энэ бүс нутаг нь Төв Азийн хамгийн чухал балар эртний ландшафтуудын нэг гэж хүлээн зөвшөөрөгдсөн. Хэдийгээр олдворууд арвин байгаа ч археологийн судалгааны ажил хязгаарлагдмал байдаг. Доктор Бобровскийн төсөл нь суурьшлын хэв маяг, байгаль орчны өөрчлөлт, хүмүүс орон нутгийн материалыг цаг хугацааны явцад хэрхэн ашигласан зэргийг судлах замаар бүс нутагт хүний урт хугацааны үйл ажиллагааг судлах зорилготой юм. Эдгээр хуурай палеолакууд нь мөстлөгийн үеийн эхэн үеийн хүн төрөлхтний оршин тогтнох нотолгоог илрүүлж, голоцены эхэн үед уур амьсгал дулаарч байсан тул анчин цуглуулагч бүлгүүдийн хожим нутаг руу буцаж ирсэн ул мөр байв. Нуурын ойролцоох гурван газарт малтлага хийхэд чулуун багаж, ваарны хэлтэрхий, тэмээн хяруулын өндөгний хальсаар хийсэн гоёл чимэглэлийн эд өлгийн зүйлс олджээ. Доктор Бобровски өндөгний хальс нь плейстоцен болон голоцений эхэн үед Монгол, Хятадад амьдарч байсан устаж үгүй болсон тэмээн хяруулын төрөл зүйл болох “Struthio anderssoni”-ийнх байж магадгүй гэжээ. Энэхүү гоёл чимэглэл нь тухайн бүс нутгийн балар эртний нийгэмлэгүүдийн уран сайхны илэрхийлэл, өдөр тутмын амьдралыг харуулдаг. Харин энэ удаагийнх тус улсаас олдсон хамгийн эртний вааран эдлэл болж байна.
Монголоос вааран эдлэлийн үлдэгдэл ховор олддог бөгөөд ихэнхдээ харьцуулахад хэцүү байдаг. Доктор Бобровски “Бидний олж авсан он сар өдөр нь вааран сав хийх мэдлэг Говь-Алтайн нутагт урьд төсөөлж байснаас бараг 2000 жилийн өмнө үссэн болохыг харуулж байна. Он цагийн дарааллаар тэд хойд Хятадын вааран эдлэлийн эртний үетэй тохирч байна" гэжээ. Олдворууд нь эхэн үеийн инновацийн талаарх ойлголтыг өөрчилж магадгүй юм. Багийнхан вааран эдлэл болон гоёл чимэглэлийн тэмээн хяруулын өндөгний хальсанд хийсэн шинжилгээгээ үргэлжлүүлэхээр төлөвлөж байна.
Энэхүү нээлт нь Монголын керамик эдлэлийн цаг хугацааг хойшлуулаад зогсохгүй Төв Ази даяар эртний технологи, соёлын практик тархалтын талаарх шинэ асуултуудыг нээж өгч байна. Судлаачид Цахиуртын хөндийн эртний нуурын ёроол, багаж хэрэгслийн урланг үргэлжлүүлэн судлах тусам тус бүс нутгийн балар эртний өнгөрсөн үеийн талаар илүү олон сэжүүр гарч ирэх төлөвтэй байна.
