Нийслэлийн Засаг даргын нэгдүгээр орлогч Т.Даваадалайтай Нийслэлийн төсөв болон 2025 онд хийгдэх бүтээн байгуулалттай холбоотойгоор ярилцлаа.
-Нийслэлийн төсөв энэ жил түүхэнд байгаагүй өндөр хэмжээнд батлагдсан. Төсвийн зарцуулалт болон ил тод байдлыг хангах тал дээр хэрхэн анхаарч ажиллаж байгаа вэ?
-Нийслэлийн төсөв өмнөх жилүүдээ бодвол өндөр хэмжээнд төлөвлөгдсөн. Гэхдээ том бүтээн байгуулалттайгаа харьцуулахад маш бага мөнгө. Тодруулбал, нийслэлийн урсгал зардал, 1.6 их наяд, хөрөнгө оруулалт нь ойролцоогоор 1.8 их наяд төгрөг байхаар тооцоолсон. Тухайлбал, 1.8 их наяд төгрөг гэдэг бол 600 сая хүрэхгүй доллар. Энэ нь 2-3 төсөлд л зарцуулагдахаар бага мөнгө. Ил тод байдлыг хуулийнхаа дагуу тендер, худалдан авалтынхаа төсвийн вебсайт дээр ил байршуулаад явж байгаа.
Улаанбаатар хот социализмын үеэс хойш буюу 1983 оноос хойш том бүтээн байгуулалт хийгээгүй дандаа аргалж явсан. Одоо 40 гаруй жил өнгөрч байна. Энэ 40 гаруй жилийн хугацаанд хот газар нутгаараа 5-6 дахин тэлсэн. Бид 40 гаруй жилийн завхралыг засах гэж оролдож байна. Ер нь том бүтээн байгуулалт 2032 он гэхэд ихэнх нь дуусахаар байгаа. Иймд 2028 он гэхэд нийт гүйцэтгэл 60-70 хувьтай, 4-5 төсөл дууссан байна. Бид үүнийг хийж чадвал Улаанбаатар, Монгол Улсын хэмжээнд түүхэнд байгаагүй бүтээн байгуулалт хийж байна гэсэн үг. Ийм л зоригтой алхам хийж байгаа
Ер нь эцсийн эцэст Улаанбаатар хот эсвэл Монгол Улсад мөнгө гэхээсээ илүү иргэд тухтай амьдрах сайхан орчин хэрэгтэй. Агаарын бохирдолгүй, түгжрэлгүй амьдармаар байна. Хүүхдүүдэд ногоон байгууламж хэрэгтэй байна. Үүнд, одоо алдагдсан боломжийн өртөг маш ихээр гарч байгаа. Хүнд сэтгэл байвал хийх арга нь олддог. Макро эдийн засагт зохицуулах механизм олон бий. Тэр аргуудыг бүгдийг нь ашиглаж зоригтой хуулийн өөрчлөлтүүдийг хийх хэрэгтэй.
-Улсын төсөвт тодотгол хийж, алдагдалгүй болгосон. Нийслэлийн төсөвт тодотгол хийх шаардлага байна уу?
-Тодотгол хийх шаардлагатай байгаа. Метро гэхэд 2.4 тэрбум ам.доллар, Туулын хурдны зам гэхэд 700-900 сая ам.доллар. Бид нэгэнт мөнгө гаргах боломжгүй болохоор олон улсын санхүүгийн байгууллага, урт хугацааны хөнгөлөлттэй зээл, төрийн хувийн түншлэлээр хамтарч эзэмших гээд аль түрүүлж бидэнд зөвшөөрсөнд нь хурдтай зохицуулалт хийх чадвартай байх хэрэгтэй. Богино хугацаанд санхүүгээ зохицуулахын тулд уян хатан ажиллах ёстой. Одоо байгаа хуульд нэг жил төлөвлөсөн бол өөрчилье гэвэл төсвийн тодотгол орох хүртэл заримдаа жил юм уу, хагас жил хүлээх шаардлагатай байдаг. Энэ нь хурдан ажил хийхэд саад болдог процесс. Ер нь манайх шиг жижигхэн, ядуу, хөгжиж буй 3 сая хүн амтай улс өөр улсуудынх шиг том хуулийн систем аваад хэрэггүй юм билээ. Хүнд сурталтай процесстой болохоор ажлаа хийж чаддаггүй. Хоёр сая болон хоёр тэрбумын худалдан авалт хийхдээ нэг процессоор яваад байвал утгагүй биз дээ. Одоо байгаа хууль журмаараа явахаар маш олон тал дээр хардагддаг, шалгагддаг, шийдвэр гаргах гэж явсаар байтал ажлын бүтээмж буурдаг.
-Бүтээн байгуулалтын улирал эхлэх гэж байгаатай холбоотойгоор 2025 онд нийслэлд ямар төслүүдийг хэрэгжүүлэхээр зорьж байна вэ?
-Хөгжлийн 24 мега төслүүдээс Улаанбаатар хот 20 төслийг эхлүүлэх гээд төлөвлөгөө гаргаад явж байгаа. 2025 оны наадмаас өмнө буюу эхний хагас жилдээ багтаад 6 том төслийг эхлүүлэх гэж байна. Дүүжин тээврийн төслийн газар шорооны ажил эхэлсэн явж байгаа. Одоо хамгийн түрүүнд тендер нээх, ажилдаа орох төсөл бол Туулын хурдны зам. Туулын хурдны зам олон улсын тендер нээлттэй зарлагдсан. Удахгүй тендерийг нээх гэж байгаа. Үүний дараагаар Сэлбэ 20 минутын хот төсөл дээр Сэлбийн 10068 айлын орон сууцны эхний 4800 орчим айл дээр хоёр багцад хуваагаад нэг, хоёрдугаар тендерийг нээлттэй зарласан. Хуулийн дагуу сар гаруй хугацааны дараа тендерийн шалгаруулалтаа хийнэ. Түүнчлэн, төр хувийн хэвшлийн түншлэлээр хамгийн анх хийгдэж байгаа том төслүүдийн нэг бол хог шатааж эрчим хүч гаргаж авах төсөл. Үүнд, төр хувийн хэвшлийн түншлэлийн дагуу сүүлд тендер нээхэд дөрвөн компани материалаа ирүүлснийг хуулийн дагуу уртасгасан шатны болон бүрэн шинжилгээ хийх процесс явагдаж байгаа. Тэгэхээр 1.5 сарын дагуу эцэслэж болохоор байна. 2025 оны тав, зургаадугаар сард эдгээр төслүүдийн гүйцэтгэгч шалгарсан, зураг төсөл болон талбайн бэлтгэл ажил руу ороод явж байх боломжтой. Үүний дараагаар төлөвлөөд явж байгаа ажил маш олон байна. Тодруулбал, трамвайны төслийн ТЭЗҮ-г гүйцэтгэж байна. Энэ төслийг чадвал наадмын өмнө ТЭЗҮ-г батлуулж ерөнхий гүйцэтгэгчийн тендер зарлаж, шалгаруулах төлөвлөгөөтэй явж байна. Гэхдээ мэдээж төсөв мөнгөний хувьд олон шийдвэрлэх асуудал бий. Түүнчлэн, тойрог I зам төслийн ТЭЗҮ гүйцэтгэж байна. Мөн ТЭЦ V төслийн хэлэлцээрт орж шийдвэрлэхээр ажиллаж байгаа.
-Зам, засварын ажил өмнө жилтэй адил үргэлжлэх үү?
-Жижиг зам засварын ажил нэлээд олон байрлал дээр явагдана. Яг нарийн тоог нь хэлж мэдэхгүй байна. Гэхдээ Азийн хөгжлийн банк болон Дэлхийн банкны санхүүжилтээр цогц гудамж төслүүд явж байгаа. Мөн өнгөрсөн жилийн дуусгаагүй байсан хучилтын ажлыг олон байрлалд гүйцээж хийхээр байна.
-Метроны төслийг олон жил ярьж байгаа. Одоо ямар үе шатанд явж байгаа вэ?
-Метроны төслийн ТЭЗҮ эцэслэгдээд баталсан. Олон улсын хэмжээний баталгаа гаргах хөрөнгө оруулалтын банкнуудтай ярилцаж байгаа. Их Британийн Засгийн газар, олон улсын банкууд, Монгол Улсын Засгийн газар санхүүгийн чиглэлд хамтарч санхүүгийн загваруудаа эцэслэх ажил хийгдэж байна. Бид амжвал 2025 оны дөрөв эсвэл тавдугаар сард барилга, угсралт гүйцэтгэгчийг шалгаруулаад санхүүгийн моделио нэлээд тодорхой болгоно гэсэн төлөвлөгөөтэй байгаа. Нэгдүгээр үе шатны тендерээ хаагаагүй байна.
-2025 онд эрчим хүчний чиглэлд ямар төслүүд дээр илүү анхаарч байна вэ?
-ТЭЦ V төслийн ТЭЗҮ-гээ шинэчилж байна. Мөн эргэн тойрны газрыг чөлөөлөх ажил руугаа орж байгаа. Төр хувийн хэвшлийн түншлэлээр хэрэгжүүлэх бизнесийн загварчлалаа гаргаж байна. Төсвийн нэгж Улаанбаатар хотод байгуулсан. Мөн Улаанбаатар хот одоо эрчим хүч 1.6 ГВТ, дулаан 3500 Клц хэрэглээтэй бол 2040 он гэхэд эрчим хүч 3 ГВт, дулаан 9000Клц хэрэглээнд хүрнэ гэсэн 2.5 дахин нугарах тооцоолол бий. Үүнтэй холбогдуулаад 2025-2028, 2028-2030, 2030-2033, 2033–2035 гээд дөрвөн үечлэл гаргаад төлөвлөлт хийхэд эрчим хүч талдаа 8 тэрбум доллар, дулаан талдаа 6-7 тэрбум хөрөнгө оруулалт хийгдэнэ. Эрчим хүч, дулаан талдаа бид анхаарах шаардлага их байгаа болохоор 14 байрлалд тархмал дулааны эх үүсвэр барихаар төлөвлөж байгаа. Үүний зарим нь нүүрсээр болон хийгээр эх үүсвэрээ бий болгоно. Түүнчлэн, бид хамгийн анх удаа газрын гүний дулаан ашиглах гээд Сэлбэ болон Хүннү хот дээр олон улсад урьдчилсан шатны ТЭЗҮ-г зарлана. Мэдээж санхүүгийн үүсвэрүүд дутагдах асуудал зөндөө. Улсын тодотгол хийх шаардлагатай. Мөн эх үүсвэрүүд олох хэрэгтэй байгаа.
-Монголд том төслүүд хэрэгжүүлээд гацаанд орсон гашуун туршлага олон бий. Нийслэлд хэрэгжүүлж байгаа төслүүдийг гацаахгүй байх тал дээр ямар бодлого баримталж байгаа вэ?
-Улаанбаатар хотод хэрэгжүүлж байгаа хөгжлийн буюу мега төслүүд учраас санхүүжилтийн хувьд манай улс болон нийслэлийн төсвөөр хийж боломжгүй. Тийм учраас бид олон улсын бүх байгууллагуудтай зэрэг хамтарч байна. Тухайлбал, IBRD, IFC, World Bank, ATB, ОХУ-ын Засгийн газар, Чех, Турк, Хятад, Солонгос улсуудын урт хугацааны хөнгөлөлттэй зээл авах банкнууд болон тухайн улсуудын аж ахуй нэгжүүдтэй хамтарч ажиллахаар ярилцаж байгаа. Яагаад гэвэл хөгжиж буй манайх шиг улс урт хугацааны том дэд бүтцүүдийг жилийн хугацаанд хийхэд санхүү болон эдийн засгийн хувьд дийлдэггүй юм билээ. Тийм учраас гаднын том компаниудтай хамтраад тариф болон эзэмшлийн хувьд тохирдог. Ингэж л хөгжиж буй орнууд бүтээн байгуулалтуудаа хийдэг түүхтэй. Иймээс энэ загвараар төр хувийн хэвшлийн түншлэлээр олон газруудтай хэлэлцээр хийгээд явж байгаа. Монгол Улс энэ жил анх удаа алдагдалгүй төсөв баталсан. Энэ нь эргээд их хүндрэлтэй нөхцөл байдлыг үүсгэж байна. Тодруулбал, манайх шиг хөгжиж буй улсууд алдагдалтай төсөв баталж байж өөрсдөө алдагдлаа нөхөж явдаг. Хөгжсөн орнууд ч жил бүр алдагдалтай төсөв баталж, бүтээн байгуулалтдаа мөнгөө зарцуулдаг. Үүнд Монгол банк, Эдийн засгийн яам, Сангийн яам, дэлхийн томчуудаас зөвлөгөө аваад явж байгаа.
-Олон төсөл хэрэгжүүлэх гэж байгаа болохоор хүний нөөцийн асуудал тулгамдаж байгаа болов уу?
-Бүтээн байгуулалтыг хийхэд материаллаг хоёр зүйл дээр анхаарах ёстой байгаа. Нэгдүгээрт, мэдээж энэ олон төслийг хэрэгжүүлэхийн тулд хүн байх хэрэгтэй. Тийм учраас ажиллах хүчний квотыг оруулж ирэх гээд байгаа. Монголчууд ажиллаж хүрэхгүй байна. Хоёрдугаарт, их бүтээн байгуулалт хийхийн тулд бараа материал хэрэгтэй. Тэгэхээр Замын үүдээс Улаанбаатар хүртэл зам их чухал. Хилийн нэвтрүүлэх чадвар гэсэн үг. Монгол Улсад ямар ч дэд бүтэц хийхэд гаднаас ялангуяа Хятадаас орж ирнэ гэдгийг хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй. Ер нь Монголд байгаа дэд бүтцийн төслүүдийн зардлын 20-30 хувь нь ложистиктоо зарцуулдаг. Үүнд бусад яамд болон Ерөнхий сайдын хэмжээнд штаб дээр арга хэмжээ авч байгаа зүйлүүд байгаа. Иймд ажиллах хүчин болон Замын үүдээс Улаанбаатар хүртэл логистикоо шийдчихвэл эдгээр төслүүд “амьдрах” боломжтой болно. Макро эдийн засаг талдаа хөрөнгө оруулалтуудыг шийдэхдээ гаднаас их доллар оруулж ирээд буцаагаад доллароор хийхгүй бол улсын төсвөөс төгрөгөөр доллар хийхээр долларын ханш өсөөд, инфляц их үүсэх гээд байгаа асуудал бий. Манайх их жижигхэн эдийн засагтай улс. Тиймээс ийм макро эдийн засгийн хүчин зүйлүүдээ авч үзэх шаардлагатай болоод байгаа. Зөвхөн Улаанбаатарын асуудал биш улсын хэмжээний асуудал болоод байна.
-Ажиллах хүчнийг гаднаас оруулж ирнэ гэж байна. Хэр хэмжээний ажиллах хүчнийг гаднаас оруулж ирж байж томоохон төслүүдээ хэрэгжүүлэх боломжтой болж байгаа вэ?
-Нарийн тооцооллыг урьдчилсан байдлаар хийгээд явж байгаа. Энх-Амгалан сайд 200 мянга гэж байсан байх аа. Хуулийн төсөл өргөн барьсан шүү дээ. Үүнийг тодорхой сайн мэдэхгүй байна.
-2025 онд Нийслэлээс бүтээн байгуулалт талдаа ямар үр дүнг хүлээх вэ?
-Дүүжин тээвэр, Туулын хурдны зам, Сэлбэ, ТЭЦ V гэсэн том төслийн барилга угсралтын ажлыг эхлүүлсэн, гүйцэтгэгчийг нь шалгаруулсан, том төслүүд эдийн засгийн цочрол авсан жилүүд байх болно. Наадмын дараа Тархмал эх үүсвэр, Тойрог I зам, Эмээлт эко аж үйлдвэрийн паркийн төсөл болон Хүннү хот дээр эхлүүлэх хэд хэдэн төсөл бий. Энэ жил бүтээн байгуулалтын цочрол доргилтыг авсан, алдаа, оноотой суралцсан жил байх болно. Эдийн засгийн талд ажлын байр олон гарна. Дэд бүтэц, бүтээн байгуулалтын салбарт ажиллах хүчний дутагдалд орно.
