Монгол Улс олон улсын худалдааны хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлэх зорилгоор хэд хэдэн чөлөөт худалдааны болон эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээрүүдийг байгуулсан. Эдгээр хэлэлцээрүүд нь экспортын боломжийг нэмэгдүүлэх, хөрөнгө оруулалтыг татах, эдийн засгийн хөгжлийг дэмжих зорилготой юм. Гэвч Монгол Улсын үйлдвэрлэлийн хүчин чадал, экспортын бүтэц, логистикийн асуудлуудаас үүдэн эдгээр хэлэлцээрүүдийн бодит үр ашгийг бүрэн хүртэхэд хүндрэл учирсаар байна. Үүнтэй холбогдуулан Монгол Улсын голлох худалдааны хэлэлцээрүүд болон тэдгээрийн үр нөлөөг авч үзлээ.

Япон Улстай байгуулсан Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээр

Монгол Улс 2015 онд Япон Улстай ЭЗТХ байгуулж, 2016 оны зургаадугаар сараас хэрэгжүүлж эхэлсэн. Хэлэлцээрийн хүрээнд Монголын тал 97 бүлгийн 5700 орчим төрлийн бараа, Японы тал 97 бүлгийн 9300 орчим төрлийн барааны импортын гаалийн тарифыг бууруулахаар хэлэлцээ хийсэн.

Судалгаагаар Монгол Улсын экспорт Японы импортод 0.03 хувийг эзэлж байна гэсэн тооцоо гарсан. Хоёр орны хооронд байгуулсан Эдийн Засгийн түншлэлийн хэлэлцээрийн хэрэгжилт Монгол Улсад ямар байдалтай байгааг дээрх дүнгээс харж болохоор байна. Харин Япон улсын зүгээс тус хэлэлцээрийг ашигласан байдал 2022 оны байдлаар 24.6 хувьтай гарч, үүнийг 26.1 хувь болгон нэмэгдүүлэхээр төлөвлөж буйг мэдээлж байв.

2016 онд хүчин төгөлдөр болсон энэ хэлэлцээрийн хүрээнд Монгол Улс Япон руу экспортлох бараа бүтээгдэхүүний 97 хувийг тарифын хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр гаргах боломжтой болсон. Гэвч манай улсын экспортын нэр төрөл, үнийн дүн, хөрөнгө оруулалт төдийлөн сайн нэмэгдээгүй статистик үзүүлэлттэй байна.

Чөлөөт худалдааны хэлэлцээрт тулгарч буй сорилтууд

Монголын экспортын хэмжээ бага хэвээр байгаа ба худалдааны нийт баланс Японы талд ашигтай хэвээр байна. Уг асуудал Монголын үйлдвэрлэлийн хүчин чадал, бүтээгдэхүүний өрсөлдөх чадвар сул байгаатай нягт холбоотой. Дээрээс нь логистик, тээврийн зардал өндөр тул Монголын бараа Японы зах зээлд өрсөлдөхөд хүндрэлтэй байдгаас гадна мах, хүнсний бүтээгдэхүүний экспорт Японы өндөр стандартын шаардлагыг хангахад хүндрэлтэй тулгарч байна.

Ази, Номхон далайн худалдааны хэлэлцээр

Монгол Улс 2021 онд АНДХХ-д нэгдсэнээр бүс нутгийн орнуудтай худалдааны таатай нөхцөл бүрдүүлэх боломжтой болсон. Монгол Улс БНХАУ, БНСУ, Энэтхэг, Лаос, Бангладеш, Шри-Ланка зэрэг орнуудын зах зээлд 10,000 гаруй бараанд гаалийн хөнгөлөлт эдлэх боломжтой болсон билээ. Эдгээр хөнгөлөлтүүд нь Монголын экспортын өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлж, гадаад зах зээлд нэвтрэх боломжийг өргөжүүлж байна. Мөн дотоодын үйлдвэрлэгчид болон экспортлогчдод шинэ боломжуудыг нээж, эдийн засгийн өсөлтөд эерэг нөлөө үзүүлж байгаа юм.

Дэлхийн худалдааны байгууллагын гишүүнчлэл

Монгол Улс 1997 онд ДХБ-ын гишүүн болсон бөгөөд үүнээс хойш олон улсын худалдааны дүрмийг дагаж мөрдөх, худалдааны саадыг бууруулах чиглэлд ажиллаж байна. ДХБ-ын хүрээнд авсан арга хэмжээнүүдээс дурдвал:

Тарифын зохицуулалт – Монгол Улсын импортын тарифын дундаж түвшин 5-10 хувийн хооронд хэлбэлзэж байна.

Худалдааны хөнгөвчлөл – Гаалийн бүрдүүлэлтийг хөнгөвчлөх бодлого хэрэгжиж эхэлсэн.

Европын Холбооны GSP+ хөтөлбөр

Монгол Улс Европын Холбооны GSP+ хөтөлбөрт хамрагдсанаар нийт 7,200 гаруй бараанд гаалийн татварын хөнгөлөлт эдэлж байна. Уг хөтөлбөрийн үр дүнд Европын зах зээлд татваргүй нэвтрэх боломж нэмэгдсэнээс гадна ноолуур, арьс шир, хүнсний бүтээгдэхүүний экспорт өсөх нөхцөл бүрдсэн.

Монгол Улсын гадаад худалдаанд тулгарч буй гол бэрхшээлүүд:

Логистик, тээврийн зардал – Манай улсын хувьд далайд гарцгүй тул тээврийн зардал өндөр байдаг. Уг асуудал экспортын өрсөлдөх чадварт сөргөөр нөлөөлдөг.

Үйлдвэрлэлийн хүчин чадал – Дотоодын үйлдвэрлэл олон улсын стандартад бүрэн нийцэж амжаагүй байгаа нь экспортын хэмжээнд нөлөөлдөг.

Худалдааны тэнцэл – 2023 оны байдлаар Монгол Улс 2 тэрбум ам.долларын худалдааны алдагдалтай байна.

Монгол Улсын үйлдвэрлэлийн өнөөгийн байдал

Монгол Улсын аж үйлдвэрийн салбар нь уул уурхай, олборлолт, боловсруулах үйлдвэрлэл, цахилгаан, дулааны эрчим хүч үйлдвэрлэл, усан хангамж зэрэг дэд салбаруудаас бүрддэг. 2021 оны байдлаар аж үйлдвэрийн салбарын нийт үйлдвэрлэлийн 56.7 хувийг уул уурхай, олборлолтын салбар бүрдүүлж байгаа аж. Энэ нь Монгол Улсын эдийн засаг уул уурхайн салбараас ихээхэн хамааралтай байгааг харуулж байна.

Манай улсын үйлдвэрлэлийн салбар технологийн хөгжил, ур чадвартай боловсон хүчний дутагдал, дэд бүтцийг сайжруулах зэрэг бэрхшээлтэй тулгарч байна. Үүний үр дүнд Монгол улс төдийлөн боловсруулсан бүтээгдэхүүнээ гадаад зах зээлд гаргаж чадахгүй байгаа бөгөөд оронд нь өндөр өртөгтэй бараа бүтээгдэхүүнийг импортоор авч гадаад худалдааны хэлэлцээрүүдийг үнэгүйдүүлж байна.

Монгол Улс олон улсын худалдааны хэлэлцээрүүдийг байгуулж, эдийн засгийн хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлж байгаа ч экспортын бодит үр ашгийг хүртэхийн тулд дараах асуудлуудад анхаарах шаардлагатай байна. Үүнд:

Үйлдвэрлэлийн хөгжлийг дэмжих: Эдийн засгийн өсөлтийг тогтвортой хадгалахын тулд боловсруулах аж үйлдвэрийг хөгжүүлж, нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхээс гадна уул уурхайн салбараас хэт хамааралтай байдлыг бууруулах шаардлагатай.

Экспортын өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлэх: Бүтээгдэхүүний чанар, стандартыг сайжруулж, олон улсын шаардлагад нийцүүлэх.

Дэд бүтцийг хөгжүүлэх: Логистикийн асуудлыг шийдвэрлэж, тээвэрлэлтийн зардлыг бууруулах.

Шинэ зах зээлийг эрэлхийлэх: Олон улсын худалдааны шинэ боломжуудыг судалж, экспортыг төрөлжүүлэх.

Худалдааны бодлогын уялдаа холбоо: Гадаад худалдааны иж бүрэн, нэгдсэн бодлого тодорхойлж, хэрэгжилтийн үр дүнг сайжруулах шаардлагатай.

Монгол Улсын гадаад худалдааны хөгжлийг дэмжихийн тулд юун түрүүнд төмөр зам, авто замын хөгжлийг хурдасган логистикийн дэд бүтцийг сайжруулах хэрэгтэй байгаагаас гадна Европын холбоо, Өмнөд Солонгос зэрэг улсуудтай чөлөөт худалдааны хэлэлцээр байгуулах боломжийг нарийн судалж, хэлэлцээрийн ажлыг түргэвчлэх шаардлага үүсээд байна.

Гэсэн хэдий ч хамгийн чухал асуудал бол үйлдвэрлэлийн чадамжийг нэмэгдүүлэх юм. Тэр дундаа дотоодын үйлдвэрүүдийг шинэ технологи, олон улсын стандарттай нийцүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх шаардлага нэн тэргүүнд тулгараад байна. Эдгээр арга хэмжээг хэрэгжүүлснээр Монгол Улсын гадаад худалдааны орчин сайжирч, экспортын өрсөлдөх чадвар нэмэгдэх боломжтой.