Төсвийн хөрөнгө оруулалтын тухай анхдагч хуультай болохоор салбарын хэлэлцүүлгүүдийг хийж эхлээд байна. Өнөөдрийн байдлаар Монгол Улсад хөрөнгө оруулалт есөн эх үүсвэрээс хийгдэж байгаа боловч нэгдсэн нэг хуульгүйгээс хөрөнгө оруулалт давхцах, хяналтгүй, үр ашиггүй хөрөнгө оруулалт хийгдэх, олон жил сунжирч санхүүжилт нэмэгдэх гэх мэт олон сөрөг үр дагаврыг бий болгож байна.
Тиймээс Сангийн яамнаас Төсвийн хөрөнгө оруулалтын анхны хуулийн төслийг боловсруулж байгаа бөгөөд салбарын хэлэлцүүлгүүдийг өнөөдрөөс эхлүүлжээ. Тус хууль нь таван гол асуудлыг зохицуулна. Нэгд, эх үүсвэрүүдийг оновчтой хуваарилах, хоёрт, төслүүдээ эрэмбэлэх, гуравт, зураг төсөв, ТЭЗҮ-ийг нэг болгох, дөрөвт, хөрөнгө оруулалтыг өмчийн удирдлагаар хангах, тавд, хиймэл оюун ухаан нэвтрүүлэх юм байна. Мөн хуульд том, дунд, жижиг хөрөнгө оруулалтыг зааглаж өгөхөөс гадна төлөвлөлтөөс эхлээд ашиглалт хүртэл бүх процессыг нарийвчлан зохицуулж өгөх юм байна.
Манай улсад төсвийн хөрөнгө оруулалтаас гадна төрийн өмчит аж ахуйн нэгжүүдийн хөрөнгө оруулалт маш их байдаг. ОУВС-гийн хийсэн судалгаагаар төрийн өмчит компаниудын хөрөнгө оруулалт төсвийн хөрөнгө оруулалтаас ес дахин их байна гэсэн дүн гарчээ. Тус хууль батлагдсанаар бүх эх үүсвэрийн хөрөнгө оруулалтыг хяналтай, оновчтой болгох боломжтой болох аж.
Хөрөнгө оруулалтын эх үүсвэрүүд:
Б.Жавхлан: Төртэй холбоотой бүх эх үүсвэрээр хэрэгжүүлж байгаа бүх бүтээн байгуулалтыг энэ хуулиар зохицуулна
Сангийн сайд Б.Жавхлан: Монгол Улс шинэ эдийн засгийн тогтолцоо руу шилжсэнээс хойш өнөөдрийг хүртэл Төсвийн хөрөнгө оруулалтын тухай хуульгүй явж ирсэн. 1990 оноос шинэ цагийн төсвийн хууль, татварын орчинтой болсон. Тухайн үед Төсвийн нэг хуулиар олон салбарын асуудлыг зохицуулж байсан. Үүнээс хойш барилгын салбарын тухай хууль, зам тээвэр, эрчим хүч гээд салбар салбарын хуулиар зохицуулж ирсэн. Улс орны эдийн засаг тэлэхийн хэрээр хөрөнгө оруулалтын олон эх үүсвэртэй болж ирсэн. Ялангуяа, 2010 оноос хойш улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаас гадна олон эх үүсвэр гарч ирсэн. Тухайлбал, төр хувийн хэвшлийн түншлэл, гадаад зээл тусламж, орон нутгийн төсвийн хөрөнгө оруулалт, тусгай сангууд, төрийн өмчийн компаниудын хөрөнгө оруулалт гээд эх үүсвэр нэмэгдсэн. Гэтэл наад зах нь орон нутгийн төсвийн хөрөнгө оруулалтын хяналт маш сул, Төсвийн хуулиараа зохицуулдаггүй.
Тиймээс төртэй холбоотой бүх эх үүсвэрээр хэрэгжүүлж байгаа бүх бүтээн байгуулалтыг энэ хуулиар зохицуулах юм. Мөн замын зураглалыг бүтнээр нь зохицуулна. Төлөвлөлтийн шатнаас нь эхлээд Төсвийн хуульд хэрхэн оруулах, орон нутгийн төсвөөр алийг нь санхүүжүүлэх, Баялгийн сангаар ямар төслүүдээ хийхийг хүртэл нарийвчлан тусгана. Төсөвт батлагдсан төслүүд дээр хэн хяналт тавих, улсын комисс хэрхэн хүлээж авах, төрийн өмчийн хаана бүртгэх, ашиглалтын шатанд хэрхэн үр ашигтай ашиглах вэ гээд бүдгийг Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулиар зохицуулна. Мөн төслүүдийн төрлүүдээ нарийвчилж өгч байгаа. Мега төсөл гэж юуг хэлэх, ямар эх үүсвэртэй байх, дунд төсөл, жижиг дунд төсөл гэж юуг хэлэх, ямар хэмжээний хөрөнгө оруулалт байх вэ гэдгийг нарийвчлан зааж өгнө. Энэ хуулийн төслийг сүүлийн жилүүдэд Засгийн газар нэлээд бэлдсэн. Одоо хэлэлцэн батлах нөхцөл бүрдсэн, цаг хугацаа болсон гэж харж байгаа.
Ж.Дэлгэржаргал: Том зургаар нь бүх эх үүсвэрээ зохицуулдаг болж байж бид оновчтой хөрөнгө оруулалт хийж чадна. Ингэснээр төсвийн ачаалал ч буурна.
Сангийн яамны Төсвийн хөрөнгө оруулалтын хэлтсийн дарга Ж.Дэлгэржаргал: Төсвийн хөрөнгө оруулалтын 8-9 эх үүсвэр байна. Хамгийн том хөрөнгө оруулалт бол улсын төсөв жил бүхэн Төсвийн тухай хуультай хамт батлагддаг. Хоёрт, гадаад зээл тусламж байна. Мөн аймаг, нийслэлийн хөрөнгө оруулалт, төрийн өмчийн компаниудын хөрөнгө оруулалт байна. Гэтэл энэ их хөрөнгө оруулалтыг хуулиар хуваарилаагүй. Өөрөөр хэлбэл, улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар аль салбарт ямар бүтээн байгуулалт хийх, орон нутгийн хөрөнгө оруулалтыг хааш нь чиглүүлэх, гадаад эх үүсвэрээр аль салбарт хөрөнгө оруулах, төрийн өмчит компаниуд ямар үүрэг хариуцлага хүлээх вэ гээд том зургаар нь бүх эх үүсвэрээ зохицуулдаг болж байж бид оновчтой хөрөнгө оруулалт хийж чадна. Ингэснээр төсвийн ачаалал ч буурна.
Ч.Наранбаатар: Сангийн яамнаас цахимжилтийг нэвтрүүлснээр төсвийн хөрөнгө оруулалтын санхүүжилт тасалдахаа байсан
Монголын барилгачдын нэгдсэн холбооны ерөнхийлөгч Ч.Наранбаатар: Төсвийн хөрөнгө оруулалтын тухай хууль нэн шаардлагатай байгаа. Төсвийн хөрөнгө оруулалт Төсвийн тухай болон бусад хуулиудаар зохицуулагдаж байгаа. Төсвийн хөрөнгө оруулалтын санхүүжилтээс болоод компаниудын ажил удааширдаг. Төсвийн хөрөнгө оруулалтаар хийж байгаа ажлуудад өмнө нь 30 хувийн урьдчилгааг өгдөг байсан. Энэ нь аж ахуйн нэгжүүд өндөр хүүтэй зээл авахгүйгээр шууд ажлаа эхлүүлэх боломжтой байсан. 2012 оноос хойш үүнийг өөрчилсөн. Тиймээс энэ бодлогыг буцаан нэвтрүүлж ажлаа хурдасгах, аж ахуйн нэгжүүдээ санхүүгийн дарамтад орохоос хамгаалах хэрэгтэй гэсэн байр суурьтай байгаа.
Сүүлийн үед Сангийн яамнаас цахимжилтийг нэвтрүүлснээр төсвийн хөрөнгө оруулалтын санхүүжилт тасалдахаа байсан. PIMIS программ нэвтрүүлсэн нь санхүүжилт төрийн зүгээс саатахаа байсан гэсэн үг. Мөн хяналтууд маш сайжирсан.
Ц.Цэндхүү: Төсвийн хөрөнгө оруулалтын санхүүжилтийг олон жил дамнуулан тавьдаг нь аж ахуйн нэгжүүдийг цөхрүүлдэг
“Цагаан бөлбөө” компанийн захирал Ц.Цэндхүү "Манай барилгын салбарт тулгамдсан маш олон асуудал байсан. Энэ асуудлаас шалтгаалж 2021 оноос хойш 300, 400 компани дампуурсан. Энэ нь хууль эрх зүйн байдлаас болсон гэж боддог. Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтай ажлыг хийдэг компаниуд анх гэрээ хийхэд л эрсдэлтэй, давагдашгүй хүчин зүйл үүссэн тохиолдолд компанийг эрсдэлээс хамгаалсан нэг ч заалт байдаггүй. Мөн зураг төсөв буруугаас болоод санхүүжилт нь нэмэгддэггүй. 2023 оны аудитын дүгнэлтээр царцсан барилгуудын 77 хувь нь төрийн буруутай үйл ажиллагаа, 19 хувь нь зураг төслийн компанийн үйл ажиллагаа, 3.5 хувь нь гүйцэтгэгч компаниудаас болсон гэсэн дүн гарсан. 3.5-хан хувийн буруутай, гүйцэтгэгч аж ахуйн нэгжүүд 100 хувийн хариуцлага хүлээж байгаа нь буруу тогтолцоо.
2009 онд баталсан тарифт цалингаар төсөвлөгдсөн барилгуудыг барьж байгаад оло компани дампуурсан. 2010 оны машин механизмын зардалтай, 2019 оны тээврийн зардал тавьчихаар гүйцэтгэгч компаниуд дампуурахаас аргагүй. Дөнгөж сая Сангийн сайд 2009 оны тарифт цалингаар ажил хийсэн, дампуурсан компаниудын цалинг өнөөдрийн мөрдөж байгаа тариф цалингаар тооцож хохирлыг барагдуулахаар болсон гэсэн сайхан мэдээг дуулгалаа.
Төсвийн хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийн хэлэлцүүлэг энэ салбарын компаниудын итгэлийг үнэхээр төрүүлж байна. Салбартаа үлдэх юмсан, ажиллахад эрсдэлгүй болж байна гэсэн итгэл төрүүлж байна. Төсвийн хөрөнгө оруулалтын санхүүжилтийг олон жил дамнуулан тавьдаг нь аж ахуйн нэгжүүдийг үнэхээр цөхрүүлдэг. 5 тэрбумын ажил авлаа гэхэд эхний жил 500 сая, дараагийн жил нэг тэрбумын санхүүжилт тавьдаг. Тэгэхээр компаниуд дуусаагүй барилгатай учраас дахиад тендерт орж чаддаггүй. Тиймээс компаниудаа дэмжсэн заалтуудыг Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийн төсөлд тусгаасай гэж хүсэж байна" гэлээ.
Хуулийн төслийг боловсруулаад ирэх зургадугаар сард УИХ-д өргөн барихаар төлөвлөж байгаа аж.
