Сүүлийн хэдэн арван жилд Монгол Улсын эдийн засаг хөдөө аж ахуйн салбараас уул уурхай руу шилжсэн. 2000 онд уул уурхайн салбар улсын эдийн засгийн 5.4 хувийг бүрдүүлж байсан бол өнөөдөр 30 хувийг эзэлж байна. Сүүлийн жилүүдэд нийт экспортын 90 орчим хувь, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын 70 орчим хувийг уул уурхай бүрдүүлж байна. Гэвч Монгол Улс энэ салбараас ихээхэн хамааралтай байгаа нь эдийн засгаа түүхий эдийн үнийн хэлбэлзэл, геополитикийн нөхцөл байдалд маш эмзэг болгож байна. Тухайлбал, 2015-2016 онд дэлхийн зах зээл дээр түүхий эдийн үнийн уналт, 2020 оны тахлын үеэр хилийн боомтыг хаасан зэрэг нь тус улсын эдийн засгийн тогтвортой байдлыг ихээхэн алдагдуулсан.
Хэдийгээр нүүрсний экспортын биет хэмжээ 2023 оны түвшинд хэвээр байж, 2024 онд түүхэн дээд хэмжээнд хүрсэн ч нүүрсний зах зээлийн үнэ унаснаар экспортын орлого 1.3 хувиар буурсан. Хятадын эдийн засгийн идэвхжил удаашралтай байгаа, үл хөдлөх хөрөнгө, гангийн зах зээл дэх тодорхой бус байдал, худалдан авагчдын дунд нүүрсний нөөц их байгаа зэрэг нь үнэ буурахад нөлөөлсөн байна. 2025 оны нэгдүгээр сарын байдлаар нүүрсний нэгжийн дундаж үнэ өмнөх оны мөн үеийнхээс 29.2 хувиар буурчээ.
Нүүрс, зэсийн экспортын биет хэмжээ огцом буурсан, үнийн уналт нь Монгол Улс 2025 он хүртэл гадаад худалдаагаа хүндхэн эхлүүлсэн гол хүчин зүйл болсон. Уул уурхайн бүтээгдэхүүний нээлттэй, ил тод арилжааг дэмжих, зах зээлд суурилсан үнийн тогтолцоог бий болгохын тулд өнгөрсөн оны 2023 оны эхээр нүүрсийг биржээр худалдаалж эхэлсэн.
Монголын нүүрсний экспорт буурахад дараах гол хүчин зүйлс нөлөөлж байна
Хятадын дотоодын эдийн засгийн идэвхжил сул байна Хятадын эдийн засгийн өсөлт үндсэндээ үл хөдлөх хөрөнгийн салбар хүндрэлтэй, хэрэглээний зардал буурч, хөрөнгө оруулалт буурсан зэргээс шалтгаалан мэдэгдэхүйц удааширч, өмнөх жилүүдтэй харьцуулахад буурсан байна. Сүүлийн гурван жил уналтад орсон үл хөдлөх хөрөнгийн салбарыг сэргээхийн тулд эрх баригчид мөнгө, төсвийн дэмжлэг үзүүлэх арга хэмжээ авч эхэлсэн. Гэсэн хэдий ч энэ нь гангийн үйлдвэрлэлд сөрөг нөлөө үзүүлж, нүүрсний эрэлтийг сулруулсан. Дотоодын эдийн засгийн идэвхжил сул байгаа энэ үед Хятадын ган үйлдвэрлэгчид борлуулалтаа гадаад зах зээлд чиглүүлж, гангийн экспортыг 2015 оноос хойших хамгийн дээд түвшинд хүргэсэн. Энэ нь гангийн зах зээл дэх хямралаас урьдчилан сэргийлж чадсан ч Трампын Хятадын ган, хөнгөн цагаан бүтээгдэхүүнд ногдуулсан 25 хувийн татвар нь тус салбарын хэтийн төлөвт хүндрэл учруулж байна.
Монголын ашигт малтмалын биржийн систем
Нүүрсийг биржийн арилжаа болон бусад компаниудтай урт хугацааны гэрээ байгуулах гэсэн үндсэн хоёр сувгаар экспортлох боломжтой. Биржийн арилжаагаар худалдан авагч нүүрсний үнийг бүрэн төлснөөс хойш хэдэн сарын дараа хил дээр хүлээн авдаг. Хэрэв энэ хугацаанд нүүрсний үнэ өсвөл худалдан авагчид ашигтай. Хэрэв үнэ унавал худалдан авагч алдагдал хүлээнэ. Үл хөдлөх хөрөнгийн уналт, гангийн зах зээл дэх тодорхойгүй байдлыг харгалзан биржээр дамжуулан их хэмжээний худалдан авалт хийх нь алдагдалд орох эрсдэл өндөртэй байдаг. Түүнчлэн, худалдан авагч болон худалдагч нар харилцан тохиролцсон үнээр тохиролцдог дуудлага худалдааны систем байхгүй байгаа нь худалдан авагчид зах зээлийн өрсөлдөхүйц үнээр нүүрсээ баталгаажуулахад саад болж байна. Биржийн худалдагч талд ашигтай энэхүү зохицуулалт нүүрсний арилжаа буурахад нөлөөлж байна.
