Эрчим хүчний салбар 2024 оны эцсээр 203 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай ажиллах тооцоо гарчээ. Сэргээгдэх эрчим хүчний суурилагдсан чадлыг оруулаад Улаанбаатар хотын ДЦС-уудын нийт хүчин чадал 1069 МВт. Өнгөрсөн өвлийн оргил ачааллын үеэр 1636 МВт хүрсэн. Дутсан эх үүсвэрийг хоёр хөршөөсөө импортоор авч, галыг намжаажээ. Суурилагдсан хүчин чадал дутмагаас гадна Монгол Улсын дулаан цахилгааны станцууд ямар ч нөөц тоноглолгүй буюу ямар нэгэн гэмтэл гарахад улсаараа хөдлөх эрсдэлтэй дараагийн өвөлтэйгөө нүүр тулж байна. Хэрвээ ТЭЦ-III, ТЭЦ-IV дээр турбогенератор, зууханд том гэмтэл гарвал ямар ч нөөц тоноглол байхгүй буюу хүнээр бол эрчим хүчний салбарын дархлааны систем уналтад ороод удаж буй.
Ер нь "Лаа шүдэнзээ бэлдээрэй, нэг л өдөр тог, дулаангүй болох эрсдэлтэй болсон, хуучирсан техник технологитой станцууд дээд хүчин чадлаараа ажиллаж, эрчим хүчний хомсдол бодитоор нүүрлэсэн" тухай уншигч таныг хүүхэд байхад, идэрмэг залуу байхад эрдэмтэн, судлаачид ярьж л байсан гэхэд үнэнээс хол зөрөхгүй болов уу. Гэхдээ энэ бүхэнтэй эвлэрээд суух биш, юунаас болж өнөөгийн нөхцөл байдалд хүрсэн тухай системтэй ойлголт бидэнд хэрэгтэй байна. Түүнчлэн УИХ-ын 2024 оны ээлжит сонгуулийн үр дүнгээр бүрдсэн хамтарсан Засгийн газар эрчим хүчний реформ хийнэ гэдгээ зарлачихлаа. Шинэчлэлийн талаар хөөрцөглөхөөс өмнө эцэстээ хүртэл доройтсон эрчим хүчний салбарын учиг шалтгаан, туулсан замналыг энэхүү нийтлэлээрээ нэхэн сануулахыг зорилоо.
Импортын эрчим хүчээс хараат байдлаа бууруулах, хамгийн их ачаалалтай төвийн бүсийн эрчим хүчний системийн үйлдвэрлэл, хэрэглээний балансыг тогтворжуулах нь Эрчим хүчний реформоос өмнө яаралтай хэрэгжүүлэх амь тариа гэдэгт шийдвэр гаргагчид, салбарынхан нь ч, эрдэмтэн судлаачид ч санал нэгдээд байгаа юм.
ТЭЦ-IV-өөс бусад дулаан, цахилгааны станцын насжилт 10-30 жилээр хэтэрсэн. Мөн манай улс 1984 оноос хойш ДЦС-ын нэг ч шинэ эх үүсвэр бариагүй. Энэ хугацаанд чадлыг нь бартал ажиллуулж байгаа техникээ хэсэгчлэн засах, шинэчлэх ажлыг л хийсээр ирсэн байдаг. Эрчим хүчний сайд нь гэнэт цахилгаан хязгаарлахыг үгүйсгэхгүй гээд ил цагаан хэлж байгаа нь энэ салбар энэ хэвэндээ байвал удахгүй сөнөхийг маш боловсон хэлж буй хэлбэр юм.
“ДЦС-ын ганцхан зуух зогсоход 100 мянган айлын гэрэл унтарна” хэмээн ТЭЦ-IV-ийн инженер Д.Тулга анхааруулсан байна. Нийт түгээж буй цахилгаан эрчим хүчнийхээ 77.7 хувийг дотоодоос, 22.3 хувийг импортоор бүрдүүлдэг нь айлын ая тал засаж байхаас ямар ч сонголтгүйг илтгэнэ.
Дээрх графикт Монгол Улсын үйлдвэрлэж чадах боломжит эрчим хүч 2030 он хүртэл тогтмол буурч байгааг харж болно. Харин үүнтэй яг зэрэгцээд монголчуудын эрчим хүчний хэрэглээ цаашид эрчимтэй өсөн нэмэгдэх нь чадлын дутагдлаар илэрч байна.
Ямар ч компани удаан хугацаанд алдагдалтай ажиллавал дампуурна. Гэтэл энэ салбарын үлгэн салган явж ирсний нэг хүчин зүйл нь эрчим хүчний компаниудын алдагдлыг татвар төлөгчдийн мөнгөнөөс татаас хэлбэрээр олгож, нөхдөг явдал юм. Эрчим хүчний салбарыг бүхэлд нь хувьчлаад, үйл ажиллагааг нь хувийн сектор луу шилжүүлэх нь зөв гэж зарим судлаач үздэг ч энэ бол зайлшгүй төрийн оролцоо хэрэгтэй салбар. Эрчим хүчний өнөөдрийн нөхцөл байдалд хүрэх болсон шалтгааны тухай мэргэжилтнүүд дараах байр суурыг илэрхийлсэн юм.
Монголын хамгийн хямдхан бүтээгдэхүүн бол эрчим хүч гэхэд буруудахгүй. Улстөрчид олон нийтээс алга ташилт, сонгуулийн санал авах зорилгоор эрчим хүчний үнийг удаан хугацаанд төрөөс барьж, дорвитой шугам сүлжээний шинэчлэлт хийгээгүйн улмаас өнөөдрийн нөхцөл байдалд хүрсэн. Манай улсын дотоодын эрчим хүч хангамж хязгаарлагдмал учраас эрчим хүч, дэд бүтцийн томоохон төслүүд гацаанд орж буйг судлаачид хэлдэг. Эрчим хүчний асуудлаа шийдье гэвэл нэн тэргүүнд станц, бусад төрлийн эх үүсвэр хэрэгтэй нь тодорхой. Гэтэл эрчим хүчний шинэ эх үүсвэргүйгээс болж дараагийн хөгжлийн том төслүүд саатаж байна. Энэ бол манай улс тийм гэх аргагүй зовлонтой тойрогт орсны нэг л жишээ.
Сүүлийн 40 жилд нэг ч томоохон эх үүсвэр бариагүй, 30 жилд нэг ч томоохон төсөл хэрэгжүүлээгүй нь нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийг боомилж буй үндсэн шалтгаан болоод буй. “Тавантолгой” ДЦС 450 МВт-ын, ДЦС-5 450 МВт-ын, Эгийн голын УЦС 315 МВт-ын, Эрдэнэбүрэнгийн УЦС 90 МВт-ын хүчин чадалтайгаар төлөвлөгдсөн. Эрдэнэбүрэнгийн УЦС ашиглалтад орвол баруун бүсийн эрчим хүчний хэрэглээг 100 хувь, Эгийн голын УЦС Монгол Улсын нийт эрчим хүчний хэрэглээний 20 орчим хувийг үйлдвэрлэх боломжтой юм. Харин сүүлийн 20-30 жил ярьсан энэ том төслүүдээс ашиглалтад орсон нь нэг ч алга.
Үе үеийн Эрчим хүчний сайдууд том төслүүдийг урагшлуулсан уу, ухраасан уу гэдгийг дараах он цагийн хэлхээсээр үзүүлэв.
Хамтарсан Засгийн газарт орсон намуудын төлөөлөл бүхий Эрчим хүчний үндэсний хороог байгуулсан. Тэдний хийх гол ажил бол Эрчим хүчний реформ. Манай улсад реформ хийнэ гэдэг нь тухайн салбар тартагтаа тулсныг илтгэдэг билээ. Харин энэ хорооны гишүүд үүний талаар ямар байр суурьтай байгааг толилуулъя.
Энэхүү реформын ажлын бүрэлдэхүүнд хамтарсан Засгийн газрын намуудын төлөөлөл багтсан гэдгийг дахин онцолъё. Харин уг томоохон төслийг парламент дахь цөөнхийн төлөөлөл хэрхэн харж буй талаар “Үндэсний эвсэл”-ийн гишүүн, УИХ-ын гишүүн А.Ундраагаас тодрууллаа.
Дэлхийн дулаарлыг хязгаарлах Парисын хэлэлцээрт Монгол Улс 2016 онд нэгдэн орсон. Үүний дагуу манай улс 2030 он гэхэд хүлэмжийн хийн ялгарлыг 22.7 хувиар бууруулах зорилт тавьсан. Гэтэл бид нийт эрчим хүчнийхээ 18 хувийг л сэргээгдэх эрчим хүч буюу нар, салхинаас гарган авч байна. Алсдаа улс орнууд өөрсдийн эрчим хүчний хэрэглээг нүүрс түлж биш, цэвэр эрчим хүчээс гаргах сонирхолтой болоод буй.
Дулаан, цахилгаангүй бол нийгмийн амьдрал, цахилгаан дулааны шинэ эх үүвсэргүйгээр улсын хөгжил хэвийн үргэлжлэх боломжгүй. Хэдхэн хоногийн өмнө ЭХЗХ эрчим хүчний үнэ тарифыг үе шаттай нэмж бодит өртөгт хүргэхээ зарласан. Гэхдээ үнэ нэмээд эрчим хүчний салбар сайжрахгүй, ужгирсан асуудал хэвээрээ. Салбарт хийгдэх реформын гол ажлууд хүлээгдэж байгааг сануулъя. Бид өнгөрсөн хугацаанд гаргасан алдаанаасаа суралцаж, эцэстээ хүртэл туйлдсан энэ салбараа хөл дээр нь босгох чухал болоод байна. Эрчим хүчний салбарын асуудал улиг болсон догма биш. Эрчим хүчний салбар халамжийн хэсэг бус байнга өсөн хөгжих, хөгжлийн талбар байх ёстой.
Бэлтгэсэн: МУИС-ийн Нийгмийн ухааны сургуулийн Сэтгүүл зүйн хөтөлбөрийн IV түвшний оюутан Д.ХҮСЛЭН
Энэхүү нийтлэлийг "Алтан үзэг" наадамд зориулан бүтээв.
