Монголчуудын хэдэн зууны баатарлаг түүхийн нэг тасархайд анч, хоточ банхар оршин буй. Гэтэл нүүдэлчин ахуйн соёлын салшгүй нэг хэсэг болсон монгол банхар нэг хэсэг устаж, үгүй болох ирмэгт ирээд байсныг та анзаарсан уу. Монгол банхрыг авч үлдэхийн тулд "Монголын банхар судлалын холбоо"-ны залуус алслагдмал нутгуудаар явж, малчны хотноос цэвэр цусны монгол банхар олж, үржүүлсээр 8000 гаруй болгосон байна. Түүнчлэн, энэхүү үүлдрийг дэлхийд албан ёсоор бүртгүүлэхээр зорьж буй аж. Энэ талаар Монгол банхар судлалын холбооны тэргүүн, “Монгол арслан” үржүүлгийн газрын үүсгэн байгуулагч Д.Цэрэнхандтай ярилцлаа.
-Монгол банхар устаж үгүй болохын ирмэгт үнэхээр хүрч байсан уу. Одоо Монгол банхрын хөгжил ямар шатанд явж байна вэ?
-Тийм ээ. Монгол малчдын хотонд монгол банхар байхгүй боллоо гэсэн үе байсан. Тэр нь 1990 оны сүүл, 2000 оны үед юм. Монгол банхар үнэхээр л устаж үгүй болохын ирмэгт хүрч байсан. Тухайн үеэс манай монгол нохой сонирхдог залуучууд монгол банхар тэжээж, үржүүлээд явсан. Үүнтэй холбоотойгоор 2009 онд Монголын нохой судлалын холбоо байгуулагдсан. Тэр цагаас монгол банхрын хөгжил дэлхийн жишигт нийцэж, хөгжиж эхэлсэн. Одоогийн байдлаар монгол банхрын албан ёсны удмын санд бүртгэлтэй 8000 гаруй нохой байна. Эдгээр нохойнууд 2009 оноос хойш 15 жилийн турш бүртгэгдсэн. Монгол банхрын удмын бичиг гэж байдаг. Удмын бичигт тухайн нохойны эцэг эх, өвөө, эмээ гээд бүх удмын түүх бий. Тухайлбал, нэг нохойны удам гэхэд дээшээ өвөг дээдсүүдийг нь нийлүүлсэн 30 нохой бүртгэлтэй байдаг. Тэгээд тухайн нохойны нас, төрсөн он, сар, өдөр гээд бүх мэдээллүүд нь орсон байдаг. Дэлхий дээр нийт дээр 360 гаруй нохойны үүлдэр олон улсын нохойны бүртгэлийн санд бүртгэгдсэн байдаг. Энэ нохойнуудын дунд манай монгол банхар нохой арай орж амжаагүй. Гэхдээ 2025 он гэхэд Монгол нохойг дэлхийд данстай болгохоор зорьж, ажиллаж байна. Өнөөдрийн байдлаар олон улсад бүртгүүлэх ажлын хүрээнд монгол банхрын араг яс, үе, түнх, тохойны эрүүл мэндийг шалгах HD, ED зураг авалтын ажлыг эхлүүлсэн явж байна.
-Монгол банхар устаж, үгүй болохын ирмэгт тулж байсан шалтгааныг юутай холбоотой гэж үздэг вэ?
-Аливаа нохойны бүртгэл бол хөгжлийн гол тулгуур байдаг. Манайд 7-8 үе удам нь тодорхой нохойнууд байж байна. Хамгийн дээд талдаа дээшээ 10 гаруй үеийг нь тодорхой болгосон нохой байгаа. Устаж, үгүй болох гэж байсан шалтгаануудын нэг бол цус ойртолт юм. Түүнчлэн, олон шалтгааны улмаас монгол банхар устаж үгүй болохын ирмэгт хүрсэн байсан. Эр, эм нохой болгон үржих шаардлагагүй. Хамгийн шилдэг, сайн нохойнуудыг үржүүлж байж цаашдаа шилдэг нохойнууд гарч байдаг. Үзэсгэлэн тэмцээн гэж дэлхийд 100 гаруй жил хөгжчихлөө. Монголд анх 1998 онд зохион байгуулагдаж, бид жаахан хүүхэд байхдаа нохойгоо хөтлөөд, оролцож байлаа. 2009 оноос хойш үзэсгэлэн тэмцээн жил болгон зохиогддог болсон. Нохой гэдэг амьтан маш олон сонирхогчидтой, зах зээлтэй. Монгол орон янз янзын зүйлээ экспортоор гаргаж байна. Түүн шиг дэлхийн нохой сонирхогчид манай уугуулаараа, унаган байгалиараа байгаа нохойг минь маш их сонирхож байгаа. Тийм учраас тун удахгүй дэлхий нохой болоход экспортод гаргана. Тэр хэрээрээ монгол орны хөгжилд хувь нэмрээ оруулах хэмжээний боломж бидэнд бий.
-Монгол банхрын дэлхийн бусад үүлдрийн нохойноос ялгагдах онцлог?
-Дэлхий дээр 15 мянган жилийн өмнөөс хүн нохойг гаршуулан тэжээж ирсэн гэж үздэг. Тэр дундаа Төв Азиас нохойг гаршуулж, тэжээж эхэлсэн гэж ярьдаг. Тийм учраас монгол банхрыг хамгийн эртний нохойнд тооцож, үздэг. Монгол банхар нохой ямар нэгэн үржил, селекцэд ороогүй, бусад үүлдрийн нохойтой холилдоогүй, унаган байгалиараа, уугуул хэв шинжээ хадгалж ирсэн. Ер нь бол Монголын ахуй амьдралтай салшгүй холбоотой нохой. Монголын банхрын бас нэг онцлог нь маш өндөр насалдаг. Бид 15-20 насалдаг гэж үздэг. Жишээлбэл, миний хажууд байгаа нохой гэхэд Арслан Нүнжиг гээд 10 настай нохой байна. Миний өөрийн үржүүлж гаргасан манай унаган гөлөг. Одоо 10 настай гэхэд бүх шүд нь бүрэн. Нэрийн хувьд арслан гэдэг нь энэ нохойны овог буюу үржлийн газрынх нь нэр. Нүнжиг гэдэг нь Монголчууд нүнжигтэй сайхан гээд ярьдаг. Иймээс сайхан Монгол нэр гэж өгч байсан. Энэ нохой маань монгол банхрын уугуул хэв шинж, стандартыг хангасан охин нохой юм.
Монгол банхрын стандарт дээр харахад л эр, эм гэдэг нь танигдаж байх ёстой гэж заасан байдаг. Мөн өнгө зүсний хувьд стандартад бидний мэддэгээр дөрвөн нүдтэй халтар зүс заасан байдаг. Улаан халтар, шар халтар, цагаан халтар гээд халтар зүсний нохойнуудыг заасан. Зүрх цагаан хар, шар, цагаан гэсэн өнгө зүснүүд стандартад заасан. Монголчууд дээр үеэсээ л нохойгоо дээдэлдэг байсан. Монгол банхрын хамгийн том онцлогийн нэг бол хүн таньдаг, зөн совин нь хөгжсөн нохой. Бид үзэсгэлэн тэмцээнд ороод гаднын экспертүүдэд харуулахад монгол банхрыг маш ухаалаг, эрүүл нохой байна гэдэг. Энэ нохойны зориулалт нь хоньч, хоточ нохой. Тиймдээ ч нүүдэлчин амьдралыг дагаад маш хол замыг явган туулдаг. Тэр хэрээрээ ядарч сульдахгүй ажлын ачаалал даадаг нохой. Тэр хэв шинж нь байгалиасаа өгөгдсөн, хадгалагдсан нохой байна гэж гаднын хүмүүс дүгнэдэг.
-Та монгол банхрыг анх хэрхэн тэжээж эхэлсэн. Монгол банхартай нөхөрлөсөн түүхээсээ хуваалцахгүй юу?
-Би хүүхэд байхаасаа л амьтанд хайртай, олон төрлийн амьтан тэжээх сонирхолтой хүүхэд байлаа. Анх 2003 онд монгол банхар тэжээж үзсэнээс хойш одоог хүртэл банхруудтайгаа хамт байна даа. Монгол банхар тэжээгээд яг 20 жил болсон байна. Нохойтойгоо байхдаа хамгийн аз жаргалтай, кайфтай байдаг. Жилийн дөрвөн улиралд хамтдаа байдаг болохоор нохойнуудаа гэр бүлийн гишүүн гэж боддог.
-Танай гэр бүлийнхэн ч гэсэн нохойнд дуртай юу?
-Тиймээ. Нохой, жаахан хүүхэд хоёр цуг байж болдоггүй гэдэг Монголчуудын яриа байдаг. Гэхдээ манай хүүхдүүд төрөхөд, өсөхөд манайх нохойтой л байсан. Бүх цаг үед л нохойтой хамтдаа байсан. Гэр бүлээрээ нохойнд дуртай, хоббитой. Багаасаа нохой тэжээсэн хүүхдүүд маш хариуцлагатай, зөв хүн болж төлөвшдөг.
-Монгол банхартай холбогдсоноор таны амьдрал хэрхэн өөрчлөлт гарсан бэ?
-Би хоббигоороо багаасаа нохой тэжээдэг байсан. Одоо бол нохой минь миний ажил, бизнес, амьдралын маань салшгүй нэг хэсэг болсон. Багадаа нохой тэжээж байхдаа би нохойг бизнес болгоно гэж бодож байгаагүй. Аяндаа л бүх боломж нь бүрдсэн. Би Монгол банхрыг зүрх сэтгэлээрээ хайрлаж, тэжээснээрээ удахгүй хэдхэн жилийн дараа маш баян хүн болсон байхыг үгүйсгэхгүй.
-Монгол банхар 2024 онд дэлхий аварга болсон шүү дээ. Энэ талаар дэлгэрэнгүй ярьж болох уу. Мөн нууц биш бол цаашдын зорилгоосоо хуваалцахгүй юү?
-Монголчууд, Монголын нохой судлалын баг хамт олон анх удаа дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнд энэ оны дөрөвдүгээр сард явсан. Ингэхдээ Монголдоо үзэсгэлэн тэмцээн зохион байгуулаад, 3 нохой шалгаруулсан. Шалгарсан нохойнууд дэлхийн аваргад оролцсон. Энэ тэмцээнд дэлхийд бүртгэгдээгүй үүлдрийн, цаашдаа дэлхийд бүртгэгдэнэ гэж зорьж байгаа нохойнуудын хооронд өрсөлдөөн болдог. Монгол банхар өрсөлдөөд, аварга болсон. Цаашдаа 2025 онд Монгол банхрыг дэлхийд бүртгэлтэй болгох юм бол дэлхийн дэвжээнд гарч бусад бүртгэлтэй 360 үүлдрийн нохойтой дэлхийн дэвжээнд гарна гэсэн үг.
