“Та мэдэх үү” булангийнхаа энэ удаагийн дугаарт Монгол Улсын Их Сургуулийн барилга, архитектурын түүхэн дурсгалт барилгыг Улаанбаатар музейн эрдэм шинжилгээний ажилтан, судлаач Г.Очбаярын тайлбарласнаар онцлон, хүргэж байна.
Монгол Улсын хамгийн анхны их сургууль болох Монгол Улсын Их Сургууль 1942 оны аравдугаар сарын 5-нд нээлтээ хийж байсан. Ингэхдээ 34 багш, 4 тэнхим, 120 гаруй оюутантайгаар үйл ажиллагаагаа эхэлсэн байдаг. МУИС-ийн хамгийн анхны байр бол 1930-аад оны сүүл үед баригдсан одоогийн Зориг сангийн барилга юм. Энэхүү барилгад МУИС 1945-1946 он хүртэл үйл ажиллагаагаа явуулж байсан. Одоогийн МУИС-ийн нэгдүгээр байр буюу МУИС-д зориулж хамгийн анхны барилгыг 1943-1947 оны хооронд барьж ашиглалтад оруулж байжээ.
МУИС-ийн одоогийн төв байр бол Улаанбаатар хотын орчин цагийн анхны неоклассик барилгуудын нэг. Маш гоё хийцтэй неоклассик барилга байгаа. Тухайн үед төв талбайг тойруулан неоклассик барилгууд баригдаж эхэлж байсан. Архитектурын ансамбль буюу цогцолборын нэг хэсэг болгож МУИС-ийг барьсан. МУИС-ийн хичээлийн төв байрыг байгуулахдаа нэлээд бодож, төлөвлөсөн. Тансаг, гоё барилга учраас Чойбалсангийн нэрэмжит болгож 1946 онд Чойбалсангийн хөшөөг барьсан байдаг. Барилгын зураг төслийг ЗХУ-ын архитектур хийгээд, санхүүжилтийг нь Монгол Улсын Засгийн газраас гаргаад Орос, Монгол барилгачид болон Японы олзлогдсон цэргүүд хамтран барьсан түүхтэй. Монголын орчин цагийн хамгийн шилдэг 20 барилгын тоонд ордог архитектуртай барилгын нэг юм. Улаанбаатар хотын хамгийн үнэтэй барилгуудын нэгд тооцогддог. Хийцийнхээ хувьд маш өвөрмөц, хагас дугуй хэлбэртэй барилга. Багануудынх нь загварыг авч үзвэл кореп буюу гоёмсог дэгжин охидыг бэлгэддэг загвартай. Түүнчлэн, МУИС-ийн хоёр дахь хичээлийн байрыг 2015 онд соёлын өвд бүртгээд, 2021 онд дүүргийн хамгаалалтын зэрэглэлд авсан. Иймд түүхэн болон архитектурын дурсгалт барилга юм.
МУИС-ийн хичээлийн төв байр баригдахын өмнө хажуугийн гудамжийг нь “Мартын 8”-ны гудамж гэж нэрлэдэг байсан. Харин МУИС баригдсанаар тухайн гудамжийг “Их сургуулийн гудамж” гэж нэрлэдэг болсон. Энэхүү гудамж нь маш алдартай. Учир нь энэ гудамжинд хуучин “Богдын Өргөн чөлөө” гэдэг талбай байсан. Энэ бол 1924 оноос өмнөх хуучин хотын төв талбай байсан гэдгээрээ онцлогтой. Ингээд орчин цагийн хотыг байгуулахтай зэрэгцээд “Их сургуулийн гудамж” болгоод талбайгаас хойшоо энэ гудамжинд гурван давхар барилга барьсан. Өөрөөр хэлбэл, МУИС-ийн гуравдугаар байр, долоодугаар байр, хоёрдугаар байр, хажуу талд нь байгаа 72 айлын орон сууц буюу төрийн ордны ард талын арктай байр зэргийг гурван давхар болгож архитектурынх хувьд ижилхэн неоклассик, модерн үеийн болгосон. Мөн орон зай, төлөвлөлт, үзэл санааны хувьд нэгдсэн байдлаар хийсэн хотын төвийн маш гоё шийдэлтэй барилгуудыг тухайн үед байгуулж, барьсан байдаг. Нөгөө талаасаа энэ гудамжинд тухайн үеийн Монгол Улсын сэхээтнүүд ажиллаж, амьдардаг байсан. МУИС-ийн нэгдүгээр болон гуравдугаар байрын яг эсрэг талын байранд Ц.Дамдинсүрэн, Б.Ренчин гуай амьдарч байсан.
Харамсалтай нь, сүүлийн жилүүдэд хотын амин сүнс, ой санамж, таних тэмдгийг хадгалж үлдсэн гудамжийг эвдэж эхэлсэн. Тухайлбал, МУИС-ийн гуравдугаар болон долоодугаар байрыг буулгачихлаа. Ингэснээр “Их сургуулийн гудамж”-ны нэгдсэн төлөвлөлт, зохиомж, үзэл санаа алдагдлаа гэж хэлж болно. Ийм их түүхтэй, Монголын орчин цагийн хот байгуулалтын түүхийг харуулсан, ой санамжийг нь шингээсэн гудамжнуудыг буулгах, устгах биш харин ч бид илүү бахархаж, үнэ цэнийг нь нэмэгдүүлж, үнэлж, хойч үедээ хадгалж, үлдээх ёстой гэдгийг онцоллоо.
Цаашид Улаанбаатар хотын барилга, архитектурын түүхэн дурсгалт барилгуудын түүхийг цуврал байдлаар хүргэх болно.
