Сангийн сайд Б.Жавхлантай 2025 оны төсвийн төслийн талаар ярилцлаа.
-УИХ энэ оны төсвийн тодотголыг баталсан. Мөн ирэх оны төсвийн төслийг УИХ-д өргөн бариад байна. Үүнээс харахад төсвийн зарлага маш их хэмжээгээр нэмэгдэж байна. Энэ юутай холбоотой вэ?
-Төсөв сүүлийн жилүүдэд тодорхой хэмжээгээр тэлж байна. Ер нь сүүлийн 20 жилийн төсвийн үзүүлэлтийг харахад буцаад агшсан жил байдаггүй. Энэ нь хүн амын болон эдийн засгийн өсөлттэй шууд холбоотой. 2019 он буюу ковидын өмнөх жил ДНБ 36 их наяд байсан. Тэгвэл ирэх жил 94, 95 их наяд болох нь. Өөрөөр хэлбэл, эдийн засгийн суурь 3.2 дахин тэлж байна. Үүнийг дагаад төрийн үйлчилгээнүүд тэлж байдаг.
Харин механикаар өсөж байна уу, үгүй юү гэдгийг ялгаж гарах хэрэгтэй. Төсөв тэлэх олон шалтгаан бий. Нэгд, салбар салбарын хуульд оруулсан өөрчлөлтийг дагаад механикаар өсөж байдаг. Тухайлбал, Боловсролын багц хууль, Нийгмийн халамж, Эрүүл мэндийн багц хуулиудын өөрчлөлт болон сангуудын өөрчлөлтийг дагаад механикаар өсөж байдаг. Мөн өнгөрсөн жил нийгмийн даатгалын салбарт оруулсан томоохон өөрчлөлтүүд байна. Долоон жилийн дунджаар тэтгэвэр тогтоодог байсныг таван жил болгочихлоо. Нийгмийн даатгалын салбарыг бие даалгах дунд, урт хугацааны төлөвлөгөөтэй байтал эргээд НДС-д төсвөөс өгдөг татаас улам нэмэгдээд байна. Энэ жилээс хоёр хувийг тусад нь хадгалах болж байгаа. Энэ нь төсвөөс өгдөг татаасыг тэр хэмжээгээр нэмж байна. Ганцхан жилийн дотор хоёр их наяд гаруй төгрөгөөр НДС-д өгдөг төсвийн татаас нэмэгдэж байгаа.
Түүнчлэн Төрийн албаны тухай хуульд оруулсан өөрчлөлтэй холбоотойгоор цалин, тэтгэврийг тухайн жилийн үнийн өсөлттэй уялдуулж нэмэгдүүлнэ гэж хуульчилсан. Төв банкны ирэх жилийн инфляцын төсөөлөл зургаан орчим хувь байхаар байна. Тиймээс ирэх жил цалин, тэтгэвэр зургаан орчим хувиар нэмнэ. Дээрээс нь ирэх жилээс суурь тэнцлээсээ нэмэх хоёр хувийн нөөц бүрдүүлээд түүнээсээ жил бүр гадаад зээлийнхээ үндсэн өрийг барагдуулаад явна гэдэг хуулийн өөрчлөлтийг хийсэн. Энэ мэтээр төсвийн зардал өсөж байгаа. Түүнээс биш суурь зардлууд болон нийгмийн халамж тэлээд байгаа зүйл огт байхгүй. Төсвийн зардлын 60 хувь нь салбар хуулиудад орсон өөрчлөлтийн нөлөөгөөр нэмэгдсэн нэмэгдэл.
-Баялгийн сангийн хуулиар баялгийн өгөөжөөс НДШ-ийн хуримтлалд хоёр хувь, орон сууц, эрүүл мэндэд зарцуулна гэсэн. Ирэх онд үүнд хэдий хэмжээний санхүүжилт татахаар байгаа вэ?
-Энэ жилээс манай улс Баялгийн сангийн хуримтлалуудаа бий болгоод эхэлсэн. Ирэх жил ч үргэлжилнэ. Эхний жилүүдэд олон нийтийн дунд хамгийн их эрэлт, хүлээлттэй байгаа орон сууцжуулах хөтөлбөртөө хамгийн их анхаарна. Орон сууц, эрүүл мэнд, боловсрол гэсэн гурван чиглэлээр зарцуулах хуулийн үүрэгтэй болсон. Энэ жил 500 тэрбум төгрөгийг хуримтлуулсан. Ирэх жил нэг их наядаар Баялгийн санг зузаатгах боломж гарах болов уу гэсэн хүлээлттэй байна.
14 мега төслийг Монгол Улсын төсөв дангаараа санхүүжүүлэх ямар ч боломжгүй, дийлэхгүй. Тиймээс гаднын хөрөнгө оруулалтаар буюу гаднаас валют оруулж ирж байж эдгээр ажлууд хийгдэх боломжтой.
Засгийн газар ирэх жил 14 том төсөл эхлүүлнэ гэдгээ зарласан. Эдгээр төслөөс хэдийг нь улсын төсвийн хөрөнгөөр санхүүжүүлэх вэ. Үүнд хэдий хэмжээний санхүүжилт төсөвлөсөн бэ?
-14 мега төслийг Монгол Улсын төсөв дангаараа санхүүжүүлэх ямар ч боломжгүй, дийлэхгүй. Тиймээс гаднын хөрөнгө оруулалтаар буюу гаднаас валют оруулж ирж байж эдгээр ажлууд хийгдэх боломжтой. Түүнээс төсөв дээр байгаа жаахан төгрөгөө валют болгоод гадагшаа гаргана гэвэл дийлэхгүй. Гэхдээ төр өөрөө барих ёстой төслүүд бас бий. Тухайлбал, Хөшгийн хөндийд барих Засгийн газрын нэг цэгийн үйлчилгээний байгууламжуудыг төр өөрөө барих хэрэгтэй. Харин бусад төслүүдийг төр хувийн хэвшлийн түншлэл, гаднын хөрөнгө оруулалт болон бусад гадаад валютын эх үүсвэрээр барих боломжийг хангахын төлөө ажиллах юм.
Төслүүдийн заримынх нь ТЭЗҮ бэлэн болсон, заримынх нь хараахан бэлэн болоогүй байна. Тиймээс эдгээр төслийн нийт дүнг одоо хэлэхэд арай эрт байна.
-Бүсчилсэн байдлаар сонгууль явуулсны дараах анхны төсвөө батлах гэж байна. Бүсийн хөрөнгө оруулалт хэр тавьсан бэ?
-Бид бүсчилсэн хөгжлийн шинэчлэл, бүсчилсэн хөгжил гэж ярьж байна. Бүсчилж хөгжихийн тулд бид эхлээд суурь дэд бүтцүүдээ хийх хэрэгтэй. Ингэснээр бүс бүсээрээ өрсөлдөх чадвар нэмэгдэх юм. Үүний дараа бүс дотроо хөрөнгө оруулалтаа эрэмбэлж тавина. Тиймээс 2025 оны төсвийн онцлог бол бүх салбарын эхэлсэн төслүүдийг үргэлжлүүлэн санхүүжүүлнэ. Бараг 3000 гаруй төсөл ирэх жил бүгд үргэлжилнэ гэсэн үг. 2025 онд шинээр эхлэх төслүүдээ бүсчилсэн хөгжил болон үргэлжилж байгаа төслүүдийн цаашдын өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлэх үүднээс дэд бүтцүүдээ түлхүү явуулахаар төлөвлөсөн. Тодруулбал, эрчим хүч, зам тээвэр, тээвэр логистикийн төслүүдээ шинээр зоригтой эхлүүлэх зорилго тавьсан төсөв болсон.
-Энэ жил гурван ч том эмнэлгийн эхний санхүүжилтийг тавьсан. Ирэх жил энэ төслүүдийн санхүүжилт үргэлжлэх юм байна. Хэзээ ашиглалтад оруулахаар төлөвлөж байгаа вэ?
-Бүгд үргэлжилнэ. Бид 2023 онд Төсвийн хуульдаа нэлээд өөрчлөлт оруулсан. Үүн дээр ямар ч төсөл гурван жилээс илүү хэтэрч болохгүй гэж хуульчилсан. Тэгэхээр ямар ч төслийн санхүүжилтийг гурван жилд хуваагаад тавина. Тухайлбал, Эд эс, эрхтэн шилжүүлэх эмнэлгийн төсөл 150 тэрбум төгрөгийн төсөвтэй. Гурван жил хийнэ гээд энэ жил 50 тэрбум төгрөгийн санхүүжилт тавьсан. Харин үүнийг даах үндэсний компани орж ирэхгүй байх вий гэж санаа зовж байсан бол үндэсний компани шалгараад худалдан авах ажиллагаа хийгдээд, гэрээ нь хийгдсэн байналээ.
-Баялгийн сангийн тухай хууль хэрэгжсэнээр ипотекийн хөтөлбөрийн санхүүжилт нэмэгдлээ гэж Засгийн газар зарлаж байсан. Гэтэл бодит байдал дээр ипотекийн зээл санхүүжилтгүйгээсээ болж зогссон, иргэд хүсэлтээ өгөөд 2-3 жил хүлээж байж зээлд хамрагдах, урьдчилгаа 30 хувиа төлөөд ч зээлд хамрагдах боломжгүй болчихоод байна. Үүнийг Засгийн газар шийдэх үү, ямар бодлого барьж ажиллах вэ?
-Үүнийг бид зөв дүгнэлт хийж харах хэрэгтэй байгаа юм. Аливаа зах зээлийн асуудал гурван талаас шалтгаална. Эхлээд худалдан авах чадвар. Дээрээс нь нийлүүлэлт, үнээс шалтгаална. Сүүлийн жилүүдийн ипотекийн хөтөлбөрийн санхүүжилт бага биш байсан. 2024 онд гэхэд 800-аад тэрбум төгрөгийн зээл олгосон байна. Нөгөө талд эрэлт байна. Төрийн хувьд нийлүүлэлт талаасаа илүү их хариуцлагатай оролцох ёстой. Төрийн албан хаагчдын худалдан авах чадвар нэг үеэ бодоход эрс сайжирсан. Үүнийгээ дагаад эрэлт нэмэгдсэн. Төр Баялгийн сангаар дамжуулан нийлүүлэлтийг дэмжих бодлого барина. Гэхдээ ирэх жил зах зээлийнхээ багтаамжийг харж, зөв тэнцвэртэй явуулахгүй бол барилгын үнэ хамаагүй өсчихвөл аюултай. Монголбанк энэ хөтөлбөрт маш сайн оролцож ирсэн цаашдаа ч оролцоод явах байх.
Баялгийн сангаас гарч байгаа эх үүсвэр бол нэмэлт санхүүжилт. Түүнээс төсвөөс нэмээд ипотекийн хөтөлбөрийг санхүүжүүлэхийг аль эрт зогсоосон.
-Энэ жил 70 сая тонн нүүрс экспортлохоор төлөвлөсөн. Ирэх жил энэ тоо нэмэгдэх үү?
-Манай гол худалдан авагч Хятад улс манай улсыг хэдий хэмжээгээр авчирна тэр хэмжээгээр худалдан авах боломжтой гэдгээ илэрхийлсэн. Гол нь бид хэчнээнийг ухаж, тээвэрлэж, хилээр нэвтрүүлж чадахаа аваад ирэхэд худалдаж авах боломжтой. Үнийн хувьд хил үнээ 120 орчим ам.доллар байхаар төсөөлсөн. Биет хэмжээгээр бол 80 сая тонныг экспортолно гэсэн төсөөлөлтэй байгаа.
