Монгол Улсад жилд 6000 гаруй хорт хавдрын шинэ тохиолдол бүртгэгдэж, 4000 гаруй хүн хорт хавдраар нас бардаг статистик байна. Хорт хавдраар оношлогдож байгаа хүмүүсийн дийлэнх нь хожуу шатандаа оношлогдож, мөн "хорт хавдартай" гэх гэнэтийн шокноосоо гарч ч амжаагүй байхдаа энэ хорвоог орхих нь олонтаа. Гэхдээ энэхүү аймшигт өвчнийг ялан дийлж, энгийн аж амьдралаа үргэлжлүүлж буй олон мянган хүн бидний дунд бий. Иймд манай сайт "Эрүүл монгол" буландаа хорт хавдар гэх аюулт өвчнийг бие сэтгэлээрээ даван туулсан хүмүүсийн түүхийг цувралаар хүргэх болно.
"....Хэрэв би өнөөдөр хавдартай тэмцээд үхэх юм бол миний хүүхдүүдэд хоолыг нь хэн хийж өгөх вэ. Галыг нь хэн түлж өгөх вэ гээд тэр хэцүү дүр төрх нүдэнд харагдаад, хэзээ ч үхмээргүй санагдсан. Надад үхэх эрх байхгүй гээд толгойдоо кодолсон. Эмч нартаа ч "би заавал амьдарна". Эмч ээ, миний ард хүүхдүүд минь байгаа шүү гээд хэлж байсан. Энэ жил би алдарт эхийн одонгоо авсан. Мөн эдгэрсэн гэдэг баярт мэдээгээ сонссон. Одоо бол энэ өвчнийг даван туулж байгаа хүмүүст урам зориг өгнө гэж боддог...” хэмээн ярих хүн бол Х.Бахытгул юм.
Тэрээр 2022 оны гуравдугаар сард таван сартай жирэмсэн байхдаа хөхний хорт хорт хавдрын гуравдугаар шат буюу хожуу үедээ оношлогдсон. Ингээд түүний хавдар даван туулсан түүхийг нь хүргэж байна.
Анх хорт хавдартай гэдэг оношоо сонсоод маш их гутарсан. Хожуу шатандаа орсон болохоор үнэхээр хэцүү байсан. Оношоо сонссоны дараа эмч “Хүүхдээ авхуулбал хоёулаа дараагийн эмчилгээнд ороод, хагалгаа яригдана. Та ургаа яах уу гэдгээ шийдээд ир. Танд гурван хоногийн хугацаа өгье” гэсэн. Тэр үед би хүүхдээ эхогоор харчихсан байсан. Дээрээс нь алдарт эхийн одонгийн хүүхэд минь болохоор гурван шөнө унтаагүй бодлоо. Тэгээд эмч дээрээ очоод “Эх хүн үхэхэд үр харам байдаг юм байна. Та хүүг минь л амьд үлдээж чадвал би яах вэ эмч ээ. Би хүүхдийнхээ төлөө хичээнэ. Би хүүхдээ авхуулж чадахгүй. Та надад хагалгаа хийгээд өгөөч” гэж хэлсэн. Монголын анхны жирэмсэн хүнд хийх хавдрын хагалгаа болохоор эмч нар маань Америк эмч нартай зөвлөлдөөд, хагалгааг хийхийн тулд маш том төлөвлөгөө боловсруулсан.
Би эмчээсээ “Надад ямар хугацаа үлдсэн байна. Хамгийн гол нь би хүүгээ харж амжих уу” гээд асуусан юм. Гэтэл надад зургаахан сарын нас байна гэж хэлсэн. Би ар гэрийнхэндээ энэ хүнд мэдээг хэлж чадаагүй. Нөхрийгөө шаналчих болов уу гээд “Намайг урт насална гэж байна. Тавилан сайтай хавдар туссан байна” гэж итгүүлсэн. "Би зургаахан сарын настай" гэж яаж хэлэх билээ. Тэр үг үнэндээ амнаас гарахад хэцүү байлаа. Эмч нарын зөвлөгөөнд ороод, 2022 оны дөрөвдүгээр сард хагалгаанд орсон.
Эмч нар “Чамайг эдгэрнэ гэж итгэл найдвар өгч чадахгүй. Эдгэрэхгүй гээд чамайг сэтгэл санаагаар унагаахгүй. Гэхдээ хамтдаа хичээгээд үзье. Ямар ч гэсэн болно байх. Таны хичээл зүтгэл ямар байхаас ихээхэн зүйлс шалтгаална. Ямартай ч үр дүнгээ үзье” гэсэн.
Хагалгаа зургаан цаг 30 минут үргэлжилж, амжилттай болсон. Гэхдээ хагалгаа хийлгээд л бүх зүйл сайхан болоогүй. Эмч намайг болон нөхрийг минь дуудаж “Химийн эмчилгээгээ бид яаралтай хиймээр байна. Таны хавдар цааш нэлээд тархсан, эрхтний үсэрхийлэл өгсөн байгаа” гэв. Хагалгааны дараа миний шарх аниагүй, нэг гуурсаа авхуулж ч амжилгүй зургаан сартай хүүхдээ төрүүлсэн. Хүү минь 800 грамм жинтэй төрсөн. Дутуу нярайн тасагт хүү минь сэхээнд 27 хоносон. Би ч төрсний дараа сар болоод химийн эмчилгээндээ орсон. Уйлаад, сэтгэл санаагаар унахаар хавдраа улам л тэжээнэ. Тиймээс хавдрыг ялахын тулд уйлж, шаналж болохгүй, юу ч бодохгүй эрүүл хүн шиг л байх хэрэгтэй. Хавдар гэдэг өвчнийг толгойноосоо бүр аваад, кодлоод хаях хэрэгтэй. Удахгүй эдгэнэ гээд л хүн өөрийгөө кодолчиход сэтгэл зүйгээрээ л эдгэрнэ гэж би бодсон. Түүнийгээ ч биеэрээ туулсан.
Хэдий хүнд өвдсөн ч ээж байх үүргээ хэзээ ч мартаагүй...
Манай нөхөр уул уурхайн салбарт ажилладаг. Иймээс 14 хоног хөдөө яваад, 14 хоног амардаг. Би дөрвөн хүүхэдтэй. Нэг нь өвөө, эмээ дээрээ байдаг. Гурван хүүхдээ би өөрөө хардаг. Хоёр охин минь ч жаахан байсан. Ердөө л дөрөв болон хоёр настай. Би нэг зүйлд дотроо жаахан шаналдаг. Хавдар гэдэг өвчнийг туссанаас хойш ах дүү нар маань манай гэр бүлээс зайгаа барьсан. Хэн нь ч ирэхээ болиод, зугтаагаад алга болсон. Намайг том хэрэг хийсэн ялтан юм шиг байдалд оруулсанд нь эмзэглэдэг. Нөхөр ажилдаа явахаар хүүхэд харах хүн байхгүй. Манайх гэр хороололд амьдардаг. Хэдийгээр өвдсөн ч өвлийн хүйтэнд хүүхдүүдээ дааруулахгүй, өлсгөхгүй гээд гал түлж, усанд явж, хүүхдүүдээ асарч, хоол хийж өгдөг байлаа. Энэ үед манай хөрш айлынхан хааяа тусалдаг байсан нь их дэм болсон доо.
Би дотроо “Миний ард хэн ч байхгүй. Надад хэн ч туслахгүй юм байна. Тийм болохоор хүчтэй байх ёстой юм байна. Би бүгдийг даван туулах ёстой” гэж бодож байсан. Хоёр хүүхдээ цэцэрлэгт өгчхөөд, дутуу нярайгаа өлгийдөж аваад химийн тариагаа хийлгэх явдаг байлаа. Анх химийн эмчилгээнд орохдоо ямар зүйл байдгийг нь мэдэхгүй очсон. Эмч “Өө яана Х.Бахытгулээ химийн тасгийг ямар тасаг гэдгийг мэдэж байна уу. Хүүхэд авчраад химийн эмчилгээ хийлгэж болохгүй шүү дээ. Маш хортой тасаг” гэхээр нь би “Уучлаарай эмч ээ, харах хүн байхгүй. Би чадна. Ямартай ч та эмчилгээг минь хийгээд өгөөч” гэсэн. Тэгээд найман удаагийн химийн эмчилгээгээ хүүхдээ дагуулж очоод хийлгэсэн. Химийн эмчилгээгээ хийлгэчхээд хүүхдээ харна. Хүүхдүүдээ цэцэрлэгээс авч, хоолыг нь хийж өгнө гээд энэ өвчинд шантарч, шаналж нэг ч өдөр хэвтэж байгаагүй. Би заавал босох ёстой. Заавал амьдрах ёстой. Би заавал хөл дээрээ босно гэж хичээсэн. Гэсэн хэдий ч химийн эмчилгээ үр дүнгээ өгөөгүй гэсэн хүнд мэдээ сонссон.
Иймээс хандивын аян зарлаад, өөрт байгаа бүх зүйлээ зараад, Турк улс руу эмчилгээ хийлгэхээр 2023 оны нэгдүгээр сард явахаар болсон. Гэтэл тухайн үед дутуу төрсөн хүүд минь зүрх болон тархинд нь хоргүй хавдар илэрсэн. Өөрийнхөө хариуг сонсохоос хүүгийнхээ өвдсөн гэдэг хариуг сонсох их хүнд байсан. Монголд эмчлэгдэх боломжгүй гээд Турк улсад эмчилгээнд хамт орсон. Хүү минь дөрвөн удаа сэхээнд ороод хүнд байсан. Ямартай ч хүүгийн минь эмчилгээ амжилттай болж, одоо жигтэйхэн том залуу болсон. Би Туркт очоод хими болон туяа эмчилгээ хийлгээд бие арай дээрдсэн.
Хонгилын үзүүрт гэрэл бий
Турк улсад эмчилгээ хийлгээд, зургаан сарын дараа ахиж физикийн эмчилгээнд орсон чинь дахиад хүнд хариу сонссон. Эмч намайг дуудаад “Хавдар 11 яс руу, уушги руу чинь үсэрхийлсэн байна” гэв. Энэ мэдээг 2024 оны нэгдүгээр сард сонссон. Их хүнд байлаа. Гэхдээ шантраагүй, жаахан л уйлсан. Тэгээд эмч нартайгаа зөвлөлдөөд, надад "Дөрвөн удаа химийн эмчилгээ хийж үзнэ. Цаашаа ямар үр дүн гарахыг бид мэдэхгүй. Хүнд шатанд орсон байна. Гэхдээ эмчлэхийн төлөө хичээе” гэсэн.
Би “Эмч ээ би хичээнэ. Та нар маань намайг дэмжээд өгөөрэй. Би чадна, химийн эмчилгээгээ даваад гарна" гэж гуйсан. Тухайн үедээ би маш их турсан. Уг нь би тогтмол 60-70 кг жинтэй байдаг хүн. Гэтэл энэ химийн эмчилгээний явцад 26 кг болтлоо турсан. Эмч нар "Архаг тураалын тураал энэ хүн дээр химийн эмчилгээ хийгээд бие нь дийлэх үү" гэж ярьж байсан. "Яаж, ямар химийн эмчилгээ хийх үү. Маш бага тунгаар л химийн эмчилгээ хийх байх даа" гэсэн. Тэгэхээр нь би өндөр тунтай эмчилгээ хийлгэхийн тулд жингээ нэмээд 40 кг гээд хэлсэн. Тун нь бага байх юм бол химийн эмчилгээ үйлчлэхгүй.
Хавдраа даван туулах үеүдээс хамгийн хүнд хэцүү цаг нь химийн эмчилгээгээр үс, хөмсөг, сормуус унасан. Би урт үстэй байсан болохоор үсээ хараад айхтар их уйлж байсан. Нэг өглөө босоо ирэхэд л туг тугаараа дэрэн дээр унасан. Тэгээд харь гаригийн хүн шиг толгойн дээрээ хэдхэн үстэй үлдсэн. Өвчнөөсөө илүү тэрэндээ илүү шантарсан. Тэгээд эмчтэйгээ уулзаад, уйлсан. Эмч надад "Эдгэрвэл өмнө байснаас нь илүү гоё үс ургана" гэж тайвшруулсан. Тэрнээс бусдаар хавдар гэдэг өвчнийг би их хүндээр хүлээж авч сэтгэлээр унахгүй байхыг хичээсэн. Хүнд үеүдийг туулж байхдаа ч би ээж хүний үүрэг, хийх ёстой ажлуудаа марталгүй хийж байсан. Дутуу төрсөн хүүхэд чинь арчилгаа ихтэй. Ойр ойрхон угжиж, эм тариаг нь авчирч, уулгана. Өөрөө химийн эмчилгээний дараа их бөөлжинө. Химийн эмчилгээний дараа янз бүрийн гаж нөлөө их үзүүлдэг. Тэр болгоныг тэвчээд нэг гартаа хүүгээ тэвэрч суугаад, нөгөө гартаа химийн эмчилгээгээ хийлгэхэд химийн тасагт байсан хүмүүс намайг хараад уйлж байсан. Химийн тасагт байгаа эмч, сувилагч, тэнд байгаа хүмүүс хүүг минь харж, ханддаг байсанд үнэхээр их баярладаг. Охид минь хоёр талд гараад л уйлдаг байлаа. “Ээжээ босооч ээ бид хоол идмээр байна. Ээжээ даараад байна. Гал түлээд өгөөч. Ээжээ та үхэж болохгүй шүү” гээд л их хэлдэг. Хамгийн хүчтэй трамадол тариулдаг байлаа. Трамадол гэдэг нь морфины өмнөх өвчин намдаагч. Хүнд хүмүүст хийдэг цагийн тариа. Найман цагаар тариулж байгаад, сүүлдээ зургаан цагийн зайтай болж цаг нь ойртсон. Тэгээд би эмчдээ "Би хичээгээд үзье, трамадолаасаа гармаар байна" гээд зүтгэсэн. Хамгийн бага доозоор өвчин намдаах эмүүд уугаад, би трамадол тариулахгүй гээд шүд зуун тэмцсээр байгаад одоогийн байдлаар ямар ч өвчин намдаах хэрэглэхгүй таван сар болж байна. Тэгээд дөрвөн химийн эмчилгээнд ороод, томографын зургаар харуулсан чинь хавдар томорсон байна гэсэн. Тэр хариуг сонсоод үнэхээр сэтгэлээр унасан. Нөхөр минь миний ард дандаа "асаалттай танк" шиг байнгын сэтгэл санаагаар дэмжиж, уйлахад минь цуг уйлж, инээхэд минь цуг инээж л явсан. Би нөхөртөө хавдар томорсон байна гэж үнэндээ хэлж чадаагүй. Нөхөр минь биднийг асрах, тэжээхийн тулд хүнд хэцүү уул уурхайн салбарт өөрийн биеэ хайрлалгүй ажилладаг. Ганцаараа л гадаа сууж 2-3 цаг уйлаад тайвширч байгаад эмч дээрээ очоод, "Эмчээ би чадна. Дахиад хичээнэ" гэсэн. Би нөхөртөө хэлээгүй ч шинжилгээний хариуг минь нөхөр хэдийнэ хараад, мэдсэн байсан. Нөхөр минь “Хоёулаа ахиад хичээе. Хамтдаа даваад гарна” гээд тайтгаруулсан. Тэгээд Турк улсыг дахиж зориод, дархлаа болон туяа эмчилгээ хийлгэсэн. Дахин тэндээ федель хийлгээд Монголдоо ирэхдээ бүрэн эдгэрсэн. "Үсэрхийлсэн хавдрууд чинь шохойжоод, идэвхгүй унтаа байдалд орсон" гэсэн. Иймдээ ч би их азтай. Их олон хүний тусламжаар өнөөдөр өдий зэрэгтэй амьд яваа байх. Надад тусалж байсан бүх хүмүүст баярлалаа гэж хэлмээр байна.
Би 12 удаагийн хими, 30 удаагийн туяа, таван удаагийн дархлаа эмчилгээг даван гарсан. Гэхдээ өвдлөө гээд хэвтэж, хүнээр асруулж байгаагүй. Хавдар бол маш удаан хугацаанд эмчилгээ шаардагддаг өвчин. Бид хагалгаанд орчихлоо, химийн эмчилгээгээ хийлгэчихлээ маргааш эдгэчихнэ гээд буруу ойлголттой байдаг. Тийм биш. Маш их хугацаа шаардана. Хүмүүс хугацааг нь хамгийн гол нь хүлээдэггүй, тэвчээргүй байгаад байгаа. Жишээлбэл, "6-7 химийн эмчилгээ хийлгэсний дараа үр дүн гарсангүй. Одоо эмчилгээг солиод хийнэ" гэхэд хүмүүс их хүндээр хүлээж аваад, дараагийн эмчилгээ худлаа байхаа гээд бодчихдог. Гэхдээ шаардлагатай бүх эмчилгээг хийлгэж, хүлээх хэрэгтэй байх гэж би боддог. Хавдар бол эдгэрдэг өвчин. Сэтгэл санаагаар л эдгэрдэг гэж боддог. Эмч нар маань эмчилгээгээ маш сайн хийсэн. Би эмч нарынхаа яг зааварчилгааны дагуу эмчилгээгээ хийлгэсэн. Хүмүүс тэр ч сайн, энэ ч сайн олон янзын эм, уламжлалт арга санал болгодог. Би эмч нарын зөвлөснөөс илүү ямар ч зүйл хэрэглэж байгаагүй. Өнөөдрийг хүртэл миний хавдрын маркер өсөхгүй, хэвийн хэмжээгээ барьж байгаа нь би хоолондоо маш сайн анхаарсан. Хавдар чихрээр тэжээгддэг болохоор чихэрлэг зүйл иддэггүй. Хавдрыг даван гарахад тэвчээр л хэрэгтэй гэж боддог. Манай Монголын химийн, мэс заслын, туяаны эмч нар үнэхээр мундаг, чадвартай. Би гадаад эмч нараас илүү Монголынхоо эмч нарыг маш чадварлаг гэж боддог. Манайх тоног төхөөрөмж болон эм тарианы чанар дээрээ л анхаарах хэрэгтэй байгаа болохоос эмч нарын чадвар дээр ярилтгүй. Хавдрыг яг бүр эдгэрсэн гэж ярьдаггүй юм билээ. Зөвхөн энэ өвчнийг би даван туулж байгаа гэж ярьдаг. Гэхдээ нэг хавдрын тархалтыг зогсоочих юм бол их олон жил амьдрах тавилантай. Би одоо буцаад хэвийн жиндээ ирж, 60 кг болсон. Үс, хөмсөг, сормуус ч буцаад гоё ургасан. Миний хавдрын маркер 20-25 гээд гардаг байсан бол одоо нэг болоод буусан байгаа. Хүнд хэцүү цаг үеийг зөндөө туулсан ч олон хүний урмаар сэтгэлийн тэнхээтэй байж чадсан. Би хавдар гэдэг оношоо сонсоод, өвчинтэйгөө тэмцэж яваа хүмүүст урам зориг өгөх гээд сэтгэл зүйч болохоор шийдсэн. Сэтгэл зүйчээр одоо сурч байгаа. Эдгэж ирснийхээ дараа өөрийнхөө нэртэй төрийн бус байгууллага байгуулаад, тэндээ зөвлөгөө өгөх зорилготой байсан. Надтай өдөртөө бараг 40-50 хүн холбогдож, зөвлөгөө авдаг. Би хөхний хорт хавдар даван туулж байгаа хүмүүстээ өөрийн туршлагаасаа хуваалцаад, бага ч гэсэн тус болохыг хичээдэг гэж хорт хавдраа даван туулсан түүхээ хуваалцлаа.
