"Бүх нийтийн боловсролын төлөө” иргэний нийгмийн байгууллагын ерөнхий зохицуулагч Д.Тунгалагтай шинээр батлагдсан Боловсролын багц хуулийн талаар талаар ярилцлаа. Өмнөх ярилцлагыг эндээс уншина уу.

-Боловсролын багц хуулийг та судлаач хүний хувьд хэрхэн харж байна вэ?

-Бид сургуулийн захирлуудтай уулзаж, боловсролын хуулийн талаар ярилцсан. Миний хүрсэн дүгнэлт гэвэл одоо байгаа нөхцөл байдлыг урагшаа чирсэн, ирээдүй рүү тэмүүлсэн хууль хийсэн юм байна. Тухайлбал, захирлууд энэ нь ч, тэр нь ч хэрэгжих боломжгүй гээд хэлж байгаа юмнуудыг нь эергээр хүлээж авахдаа бодитоор хэрэгжүүлж чадвал өнөөгийн нөхцөл байдлаас урагш нь ахиулах хууль баталсан гэж харж байгаа. Энэ хуулийг батлахын тулд маш олон талын оролцоо, хэлэлцүүлэг, удаан хугацааны үйл явц судалгаа хийж, олон талуудыг оролцуулсан. Парламент дээр өргөн хэлэлцүүлэг, маргаан болж байж батлагдсан учраас аятайхан хууль батлагдаад гарсан гэж салбарын мэргэжилтний хувьд үзэж байна.

Энэ хууль гурван гол зарчимтай. Нэгдүгээрт, хүүхдийн сурч боловсрох эрхийг нь эдлүүлье гэвэл төр, эцэг эх, олон нийт, төрийн бус байгууллага, орон нутгийн байгууллага ямар үүрэгтэй юм бэ, юу хийх ёстой вэ гэдгийг бичсэн хууль. Хүүхдийн сурч боловсрох эрхийг эдлүүлэхэд тал талаасаа хамтран ажиллах ёстой юм. Энэ хуулийн үр дүнд хүүхэд сургуульд заавал хамрагдана. Заавал хамрагдсаныхаа дараа чанартай суралцана. Өөрийнхөө ялгаатай хэрэгцээнд тохирсон арга зүй, хэрэглэгдэхүүн, орчин нөхцөлийг шаардана. Тэрийг нь сургууль, орон нутаг, яамд бүрдүүлэх эрх, үүрэгтэй. Багш өөрийгөө өөрчлөх шаардлагатай, сургуулийн удирдлага шинэ соёлоор ажиллах ёстой гэх мэтчилэн давлагаа шиг хойно хойноосоо өөрчлөлтүүд шаардсан ийм үйл явц явах ёстой байгаа юм. Тэгэхээр багш, сургуулийн удирдлага гэж хэн бэ гэдэг бүх үзэл бодол өөрчлөгдөх ёстой. Гэтэл тэр давлагаа үүсэж байна уу гэдэг асуудал.

Хоёрдугаарт, энэ хууль тэгш хамруулахыг зорьсон. Өмнө нь хүүхэд сургуульд дасан зохицох ёстой байсан. Өөрөөр хэлбэл, дугуй хэлбэртэй хүүхэд орж ирсэн бол манай сургууль дөрвөлжин чи дөрвөлжин бол гэж шаарддаг. Багшийн арга зүйд чи таар, сургуулийн шаардлагад чи нийц гэдэг шаардлага байсан. Харин одоо дугуй хүүхдэд ангиа, хичээл сургалтын үйл явцаа, багш арга барилаа яаж тохируулах уу. Энэ хүүхэд яавал амжилттай сурахаар байна вэ гэдгийг сонирхдог, судалдаг, туршдаг болж өөрчлөгдөх ёстой. Тэр хүүхэд хөгжлийн бэрхшээлтэй, өөр соёл иргэншилтэй байна уу. Тэр хүүхэд харааны ойгоороо, заавал гараараа үйлдэж сурдаг байна уу. Тэр хүүхдийн яавал сурдаг юм бэ гэдэг онцлогийг судалж үзээд, тэрэнд тохирсон сургалтын үйл ажиллагаа явуулж байж боловсролын чанар ахина. Ийм үзэл баримтлалтай хууль. Тэгэхээр энэ бас ямар түвшинд хувирч, өөрчлөгдөж байна гэдэг сонирхолтой асуудал.

Гуравдугаарт, том зарчмын асуудал бол хүн насан туршдаа суралцана. Зөвхөн цэцэрлэг, сургуульд очоод сурахгүй. Харин эхийн хэвлийд тархи нь бүрэлдэж эхэлснээс эхлээд суралцаж эхэлдэг гэдэг үзэл консепцоор энэ хууль хийгдсэн. Тэгэхээр тэр хүүхэд хорих газар хоригдож байна уу. Сүм хийдэд шавилан сууж байна уу. Хилийн застав дээр байна уу. Маш хүнд хөгжлийн бэрхшээлтэй байна уу гэдгээс үл хамааран сурах л ёстой. Хэзээ, хаана, ямар хэлбэрээр гэдэг нь л чухал. Заавал анги танхимд байх шаардлагагүй. Цахимаар, даалгавар аваад сурч болно. Багш нь сардаа нэг, хоёр удаа биечлэн очдог байж болно. Мөн хүн нэг л удаа дээд сургууль төгсөхгүй. Би нэг жишээ хэлэх дуртай. Миний сайн таньдаг хүн 55 хүрээд тэтгэвэртээ гарлаа. Дахиад их сургуульд элсэж, одоо уламжлалтын эмчээр сурч байна. Хүмүүсийн нас уртсаж байна. Тэгэхээр суралцахуй гэдэг зүйлийг өөрөөр харах хэрэгтэй. Суралцах гэдэг хүний идэх, уух, унтахтай адилхан нэг үйл. Бид боловсрол, сургалтыг дөрвөн хананы дундаас гаргах юм бол хийж буй бүхнээсээ суралцах боломжтой. Энэ үзэл, консепцоор хуулийг хийсэн.

-Боловсролын багц хуулийг хэрэгжүүлэх суурь нөхцөл нь бэлэн болсон уу. Танай байгууллага ямар нэгэн байдлаар хяналт тавих уу?

-Хуулийг батлаад орхих нэг хэрэг. Манай байгууллага хэрэгжилтэд нь анхаарч байна. Юун түрүүнд хэрэгжилтийг хангах гол нөхцөл бол хуулийг дагаад батална гэсэн дүрэм, журам, заавар, стандартыг нэн даруй баталж, бүрдүүлж эхлэх ёстой. Өөрөөр хэлбэл, хуулийн ганц “шалдан” заалт юуг ч өөрчлөхгүй. Жишээлбэл, сургуулийн дүрмийг боловсролын сайд батална гэчхээд Боловсролын сайд нь үлгэрчилсэн дүрмээ батлахгүй бол бүх сургуулиуд дүрэмгүй явж эхэлнэ. Энэ дундаас ямар ч эрсдэл гарч магадгүй учраас хуулийг дагах дүрэм, журам, стандартаа нэн даруй гаргах нь зүйтэй. Нийт 40 гаруйг батлах ёстойгоос одоо 20-иод нь батлагдаж байх шиг байна. Үүнийгээ түргэвчлэх хэрэгтэй. Мөн хууль сурталчлах ажил их хоцрогддог юм байна. Хэрэгжүүлэх гэж байгаа багш, эцэг эх, суралцагч, сургуулийн захирал, боловсролын орон нутгийн байгууллагын хүмүүст хуулийн заалтыг ппт-гээр яриад байх биш цаад үзэл санаа, зорилго, зорилт, онолыг нь ярих ёстой байдаг юм байна. Жишээлбэл, ялгаатай хэрэгцээтэй бүх хүүхдийг тэгш хамруулж сургана гэвэл аутизмтай хүүхэд хэцүү. Бид сургана гэж байхгүй. Тусгай сургуульд нь авна биз гээд сургуулийн захирал элсүүлэхгүй байна. Тэгвэл энэ хүүхэд ердийн сургуульд сурснаар ямар ач холбогдолтой юм бэ. Яагаад энэ хуулийн заалт бичигдсэн юм бэ гэдгийг тайлбарлаж ойлгуулахгүйгээр, цаана байгаа үнэт зүйл зарчмыг тайлбарлахгүйгээр хууль хэрэгждэггүй юм байна. Тэгэхээр хуулийг сурталчлах ажлаа Их хурлаас эхлээд төрийн байгууллагууд хийх ёстой юм байна. Хуульч хүн л хуулийн заалтыг уншаад ойлгодог юм байгаа биз. Бидэнд хуулийг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай шалтгаан нөхцөл хэрэгтэй.

Бид хүний сурч боловсрох эрхийг хангах замаар хуулийн хэрэгжилтийг хангуулах гэж хичээж байгаа. Хаана гэдгээс үл хамааран суралцах эрхийг нь хангах ёстой. Иргэний нийгмийн байгууллагынхаа зүгээс бид энэ хуулийг хэрэгжүүлэхэд хувь нэмэр, хүчин чармайлтаа тавьж ажиллаж байна. Хажуугаар нь бас төр засгийг шахаж, шаардана. Бид орон нутгийн сонгуулийн дараа хуулийн хэрэгжилт ямар түвшинд байна вэ гэдгийг хяналт тавихаар хянах шалгаруудыг гаргаж, арга хэрэгслээ боловсруулчхаад бэлэн байж байна. Аравдугаар сарын сүүлээр хуулийн хэрэгжилтийн эхэн үеийг шалгана. Тэгээд бид төр засгийн байгууллагуудад хуулийн хэрэгжилт чинь ийм зүйлүүд дээр доголдож байна. Ийм арга хэмжээнүүдийг авах шаардлагатай байна гэдэг бодитой хэрэгжих зөвлөмжүүд өгч, шахаж, шаардаж ажиллана.

-Засгийн насжилттай холбоотой боловсролын бодлогын тогтвортой байдал ганхдаг. Тэгэхээр танай байгууллага хэрхэн үүнийг шахаж, шаардаж ажиллаж байна вэ?

-Манай боловсрол эвсэл байгуулагдсаны нэг ажлын гол үр дүн гэвэл боловсролын бодлогыг тогтвортой барих, сургалтын хөтөлбөрийг тогтмол хугацаанд шинэчилдэг болгох ажлыг хийсэн гэж шууд хэлж чадна. Бидний хамгийн түрүүнд төр засагт тавьж байгаа шаардлага бол энэ. Боловсролын бодлого нэгдүгээрт судалгаа нотолгоо дээр суурилаж гарч баймаар байна. Харин хэн нэг хүний үзэмжээр, хэсэг бүлэг хүний хүссэнээр эсвэл хэн нэгэн бизнес, шашны юм уу өөр зорилгод үйлчлээд боловсролын бодлого өөрчлөгдөж болохгүй. Заавал нотолгоо, баталгаатай байж бодлого өөрчлөгдөнө гэдгийг чихэнд нь хонх уясан гэх юм уу.

Хоёрдугаарт, нууцаар бодлого гаргахгүй. Хэн нэгний ашиг сонирхолд үйлчлээд цаасан дээр бичээгүй, эрх бүхий байгууллагаар батлагдаагүй бодлогыг хэрэгжүүлэхгүй. Заавал цаасан дээр бичигдээд, эрх барих байгууллагаар батлагдаж, ил болж ард түмэнд ямар зорилготой, ямар үр дүнд хүрэх гэж байгаа, ямар арга хэмжээ аваад ямар төсвийг хаанаас гаргах гэж байгаа тодорхой бодлого хэрэгжүүлнэ гэж шаардаж байгаа.

Гуравдугаарт, олон талын хэлэлцүүлэггүйгээр боловсролын бодлогыг өөрчлөхгүй. Ялангуяа боловсролын оролцогч тал дотор эцэг эх, багш, суралцагч гуравтай зөвшилцөхгүй, ярилцахгүй бодлого хэлэлцүүлэн гаргахгүй. Сая цэцэрлэгийн хүүхдийн хоолны мөнгө эцэг эхээс гаргуулна гэнэ. Хамгийн түрүүнд уг нь эцэг эхтэйгээ зөвлөлдөх ёстой. Хэн төлөх юм бэ гэвэл эцэг эх төлнө. Хэн хүүхдээ цэцэрлэгт өгөөд байгаа юм бэ. Эцэг эх өгөөд байгаа биз дээ. Эцэг эхтэй зөвшилцөхгүйгээр чи хармаанаасаа төл гэдэг төрийн муйхар тулган шаардалт гарч болохгүй. Эхлээд энэ бодлогын цаад учир холбогдлыг эцэг эхэд ойлгуулах хэрэгтэй. Шим, тэжээлийн илчлэг нь яагаад байгаа юм бэ. Хэмжээ нь яаж дутаад байгаа юм бэ. Тэгвэл 1000 төгрөг төлчихөөр юу болох гээд байгаа юм бэ. Иргэний нийгэмтэй ядаж зөвлөдөггүй юм уу. Бид байнгын хөндлөнгийн мониторинг хийж байна. Яавал яадаг уу, юу болдог уу, хэний эрх ашгийг зөрчих үү бид илүүтэй мэдэж байна. Тэгээд эрдэмтэн судлаачид, олон улсын төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлж байгаа байгууллага гээд зөвшилцөж байж боловсролын бодлого өөрчлөх ёстой. Бид төрд шууд тулгаж байгаа. Энэ нь ч амжилттай үр дүнд хүрч байгаа.

Мөн энэ чиглэлд төрөөс хийсэн ажил байгаа. Алсын хараа 2050 гэдэг чинь Монгол Улс анх удаа урт хугацааны хөгжлийн бодлоготой болж байна. Урт хугацааны хөгжлийн бодлоготой болж байна гэдэг чинь ойр ойрхон солигдохгүй гэсэн үг. Ямар ч сайд, Засгийн газар солигдсон үндсээрээ өөрчлөгдөхгүй тэр чигтээ л бодлогоо хэрэгжүүлнэ. Бид тэрийг маш зөв зүйл гэж бодож, дэмжиж, боловсролын урт хугацааны бодлого гаргахад манай эвсэл өөрсдөө хэлэлцэж,саналаа өгч, маш идэвхтэй оролцсон. Тиймээс би урт хугацааны бодлогын чиглэлд явахад боловсролын бодлого тийм ойр ойрхон өөрчлөгдөхгүй гэдэгт итгэлтэй байна.

-Боловсролын бодлогод тусгайлан ямар давуу талтай өөрчлөлтүүд орсон бэ. Түүний ач холбогдол нь юу вэ?

-Манай салбарын хамгийн том бодлогын баримт бичиг бол 12 жилийн сургалтын хөтөлбөр, сургуулийн өмнөх гурван жилийг нэмбэл 15 жилийн сургалтын хөтөлбөр юм. Энэ нь нэгдүгээр ангид ямар хичээл орж, тэр хичээлээр юу заах вэ. Ямар чадварт сургаж, ямар хандлагатай хүн төлөвшүүлэх вэ. Ямар үнэт зүйл тэр хүний тархинд сууж гарах юм бэ гэдгээ тодорхойлж байгаа хамгийн том, гол бодлогын баримт бичиг. Энэ баримт бичиг хэрэгжих хугацаагаараа өөрчлөгдөнө үү гэхээс дундуур нь өөрчлөгдөхгүй гэдгийг хуульчилж авлаа. Өөрөөр хэлбэл 12 жил болж байж л өөрчлөх тухай ярина. Дундуур нь дөрвөн жил болох болгонд өөрчлөхгүй гэсэн хуулийн заалттай болсон. Мөн дээрээс нь сургалтын хөтөлбөрийг өмнө нь дандаа мэргэжилтнүүд боловсруулдаг байсан. Тухайлбал их дээд болон дунд сургуулийн багш нар, боловсролын хүрээлэнгийн сургалт хариуцсан эрдэм шинжилгээний ажилтан гэх мэтчилэн хөтөлбөрийг хийдэг байсан. Харин энэ жилийн хөтөлбөрийн шинэчлэлтийг иргэний нийгэм, эцэг эх, залуус, ажил олгогчид гэх мэтчилэн маш олон талын оролцогч талыг оролцуулж хийгдэх гэж байна. Иргэний нийгмийн байгууллага сургалтын хөтөлбөр байгуулах багт орж байна. Бичигдээд гарч ирж буй хөтөлбөр, сурах бичгийг хянаж уншина. Жишээ нь хүний эрхийн асуудлуудыг тусгаж уу. Жендерийн эрх тэгш байдалд халтай байна уу. Ардчилал, Үндсэн хуулийн гол зарчмуудад нийцэж байна уу. Хүчирхийлэл сурталчилсан байна уу гэх мэтчилэн өнцгөөс уншиж, хянах багт ажиллаж байна. Өмнөх парламент дээр иргэний нийгмийн байгууллагууд “Боловсролын сайдыг дөрвөн жил ажиллуулж өгөөч” гэж ерөнхий сайдаас гуйсан. Учир нь тэгэхгүй бол өмнө нь дөрвөн жил дөрвөн сайд солигдсон. Бид шинэ Засгийн газар байгуулагдахад “Боловсролын сайдаар чадалтай, чадвартай хүнийг дөрвөн жил хөдөлгөхгүй ажиллуулж өгөөч ээ” гэдэг хүсэлт тавьсан. Сайд өөрчлөгдөхгүй байна гэдэг боловсролын салбарын хувьд их ач холбогдолтой, олон хүний хувь заяатай холбоотой. Сайдыг амархан өөрчлөөд байвал боловсрол чанартай болох ажлын үр дүн гарахгүй.