Монгол Улсын эрчим хүчний зөвлөх инженер, Монголын Эрчим хүчний инженерүүдийн холбооны тэргүүн Р.Ганжууртай эрчим хүчний салбарт тулгамдаж буй асуудлын талаар ярилцлаа.
Бөөрөлжүүтийн цахилгаан станц ашиглалтад орохгүй бол энэ өвөл маш хүнд болно
-Манай сайт тантай хоёр жилийн өмнө өдийд ярилцахад манай эрчим хүчний салбар гал алдахад бэлэн байна гэж анхааруулж байсан. Өнөөдөр энэ нөхцөл байдал дээрдэв үү. Ирэх өвөл эрчим хүчний ямар нэг гэмтэл гарвал орлуулах нөөц манай улсад байгаа болов уу?
-Үнэндээ хоёр жилийн өмнөх нөхцөл байдал дээрдээгүй байна. Эрчим хүчний салбарт ямар ч нөөц алга. Өнгөрсөн өвлөөс албаны хүмүүс “Бөөрөлжүүтийн цахилгаан станцын эхний хэсэг ашиглалтад орох тул ирэх өвөл санаа зоволтгүй” гээд л ярьсан. Бөөрөлжүүтийн цахилгаан станц 300 МВт-ын хүчин чадалтай. Эхний ээлж буюу нэг блок нь 150 МВт-ын хүчин чадалтай. Дүйцүүлж яривал ТЭЦ-III-тай ижил хэмжээний хүчин чадалтай станц гэсэн үг. Дарга нарын хэлснээр хугацаандаа ашиглалтад орвол мэдээж ачаалал хуваалцана. Гэвч мэргэжлийн хүний нүдээр харвал энэ станц арваннэгдүгээр сарын сүүлээр ашиглалтад орохгүй бололтой. Өнгөрсөн жил 71,000 кВт-ийн цахилгааны хязгаарлалт хийж байж өвлийн их ачааллыг давсан. Тодруулбал, 35000 айл өрхийн цахилгааныг оройн цагаар хязгаарлаж байж өнгөрсөн өвлийг арай ядан давсан гэсэн үг. Өнгөрсөн өвөл зөвхөн орой биш өдөр ч хязгаарлалт хийж байсан. Иргэд ч их гомдол гаргасан. Гэтэл одоо цахилгааны хэрэглээ дөрвөн хувиар нэмэгдсэн гэж байна. Энэ тоо өвөл илүү нэмэгдэнэ. Миний бодлоор энэ жил 100,000-аас доошгүй кВт-ын чадлын хязгаарлалт хийж ирэх өвлийг давна. Манай улс ОХУ-аас 300,000 кВт-ын цахилгааныг импортоор өвлийн их ачааллын үед авдаг. Өнгөрсөн өвөл Оросын талд цахилгааны саатал гарч, нийлүүлдэг цахилгааныхаа хагасыг хязгаарлана гэх мэдэгдэл ирсэн шүү дээ. Манайхан сандраад бөөн юм болсон. Энэ өвөл дахин тийм зүйл болбол дуусаа л гэсэн үг.
-Бөөрөлжүүтийн цахилгаан станцын эхний хэсэг энэ өвлөөс өмнө ашиглалтад орохгүй талаар та хэллээ. Нийслэлийн Засаг дарга Х.Нямбаатар бол заавал ашиглалтад оруулна гэж мэдэгдсэн. Та юунаас болж ашиглалтад орж чадахгүй гэж харж байна вэ?
-Бөөрөлжүүтийн цахилгаан станцын төслийн удирдагч (нэрийг нь санахгүй байна) арваннэгдүгээр сарын сүүлээр ашиглалтад оруулна гэж хаваржингаа ярьсан. Бөөрөлжүүтийн цахилгаан станцын эхний блок буюу 150 МВт-ын чадалтай хэсэг нь ашиглалтад орох ёстой. Сураг тавихад энэ өвөл ашиглалтад орохгүй юм байна лээ. Тэгэхээр энэ өвөл их хүндэрнэ. Өмнөх жилээс ч илүү хүнд өвөл болно. Одоо Бөөрөлжүүтийн цахилгаан станцын удирдлагууд энэ онд ашиглалтад оруулж чадах эсэхээ ард түмэнд хэлэх хэрэгтэй. Ийм том хэмжээний цахилгаан станцыг барихад янз бүрийн саад бэрхшээл тохиолдоно. Тийм амар санаснаар болохгүй. Ашиглалтад орохгүй шүү, лаа чүдэнзээ бэлдээрэй гэдгийг хэлэх хэрэгтэй. Энэ жилийн манай эрчим хүчний гол найдвар Бөөрөлжүүтийн цахилгаан станц байсан.
-Ер нь Монгол Улс эрчим хүчний хэрэгцээгээ дотоодын эх үүсвэрээсээ хангах боломжтой юу?
-Дотоодын эх үүсвэрээс хангах боломж бүрэн байгаа. Бидэнд нүүрс, ус, нар, салхи, бүгд байна. Үүн дээр нэмээд цахилгаан станцууд л барих ёстой. Одоо байгаа цахилгаан станцууд дотоодын хэрэглээгээ хангаж чадахгүй учраас манай улс чадлын дутагдал орсон. Одоо бид гаднын орноос 20 гаруй хувийн цахилгаан эрчим хүч импортоор авч байна шүү дээ. Улаанбаатар хотод V цахилгаан станцыг, Эгийн голын цахилгаан станцыг, Багануурын цахилгаан станцыг, Тавантолгой 450 МВт-ын станцыг барина гэж ярьдаг, тэр бүгдийгээ барих хэрэгтэй байна. Эд яагаад баригдахгүй байна вэ гэхээр нэгд, улс төрийн шалтгаантай байна.
Хоёрт, улстөрчдийн хувийг ашиг сонирхол нөлөөлж байна гэж харж байгаа. Нэг нь юм хийх гэхээр нөгөө нь унагаад байна. Жишээ нь, Тавантолгойн цахилгаан станцыг барья гээд М.Энхсайхан тэргүүтэй улстөрчид ТЭЗҮ-ийг нь гаргаад явсан. Гэтэл З.Энхболд УИХ-ын дарга байхдаа бариулахгүй гээд зогсоочихсон. Эгийн голын цахилгаан станц барихыг Ч.Хүрэлбаатар сайд хоёр удаа зогсоож байсан. Үүний гороор бид энэ өвөл харанхуйд суух, хөлдөх бодит эрсдэл, нөхцөл байдал үүсээд байна. Одооноос иргэд өвөлдөө бэлтгээд лаа, чүдэнзнээс гадна үстэй дээл бэлдээд тавьчих хэрэгтэй.
-Эрчим хүчний дотоодын үйлдвэрлэл нийт хэрэглээнийхээ хэдэн хувийг бүрдүүлдэг вэ?
-Нийт хэрэглээнийхээ 80 хувийг өөрсдөө бүрдүүлж, 20 хувийг импортоор авдаг байсан. Харин 2023 оны мэдээгээр импорт 22 хувь болсон байсан. Улам л нэмэгдээд байна. Би энэ салбарыг хямралын байдалд байна гэж тодорхойлдог. Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ “Эрчээ алдсан эрчим хүчний салбарыг эргэн сэргээхийн тулд реформ хийнэ” гэж хэлсэн. Энэ үгээр эрчим хүчний салбарыг тодорхойлбол илүү ойлгомжтой байх. Маш хүнд, хэцүү байдалд байгаа. Өнгөрсөн жил маш их хязгаарлалт хийж байж өвлийг чадан ядан давсан.
-Манай улсын эрчим хүчний хэрэглээ жилд хэд орчим хувиар нэмэгддэг юм бэ?
-Эрчим хүчний хэрэглээ жил бүр 6-8 хувиар нэмэгддэг байсан. Ер нь бол сүүлийн жилүүдэд нэлээд эрчтэй нэмэгдэж байсан. Өнгөрсөн жилийн хувьд цахилгаан 4, дулаан 3 хувь нэмэгдсэн байна лээ. Яваандаа хэрвээ ийм байгаад байгаад байвал жилд 3-4 хувиар нэмэгдэнэ гэж ойлгож болно.
Эрчим хүчний үнийг нэмэх нь зөв
-Дулаан, цахилгааны үнийг нэмснээр эрчим хүчний салбар алдагдлаасаа гарах боломжтой юу?
-Боломжтой. Үнэ нэмнэ гэдэг сайхан мэдээ байна. Ерөнхий сайд Оюун-Эрдэнэ сая томилогдсоныхоо дараа УИХ-ын чуулганаар эрчим хүчний реформыг зоригтой хийнэ, үнийг зоригтой чөлөөлнө, гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татна гэж хэлж байсан. Тэр үгэнд нь найдаад л харж сууна. Эрчим хүчний салбар алдагдалтай яваад байх юм бол улам л дордоод, нэг л өдөр нам зогсоно. Улс орны эрчим хүчний нөөц чадал 20 хувь байх ёстой гэсэн бичигдээгүй хууль олон улсад бий. Гэтэл манайд байхгүй шүү дээ. Нөөц чадал нь 20 хувь байх ёстой байтал харин ч 20 хувийн дутагдалтай, хэзээ мөдгүй гал алдах эрсдэл үүсчихсэн. Гадаадаас эрчим хүчээ аваад байвал хараат байдал улам гүнзгийрнэ. Энэ нь өөрөө том аюултай.
-Үнэ тарифын талаар үргэлжлүүлэн ярилцъя. Энэ бол нийгмийг бухимдуулдаг сэдвүүдийн нэг шүү дээ. Гэсэн ч өөрчлөх нь гарцаагүй нөхцөлийг Та дахин тайлбарлаж өгнө үү?
-Эрчим хүчний үнийг нэмэхгүйгээр олон жил барьж явсан. Талхны үнэ нэмэгдлээ гэхэд нэг их зүйл ярьдаггүй хэр нь эрчим хүчний үнийг нэмье гэхээр салбарынхныг нь буруутгадаг. Талхны үнэ нэмэгдэхэд үйлдвэрлэгчид илүү их ашиг олно. Харин эрчим хүчний үнийг нэмэхэд ашиг олохгүй, алдагдлаа л нөхөх гээд байна шүү дээ. Монгол Улсад алдагдалтай үнээр бараа бүтээгдэхүүнээ зардаг ямар үйлдвэр, үйлчилгээ байна гээд харвал цахилгаан, эрчим хүч л байна. Эрчим хүчний үнийг нэмэхгүй бол болохгүй гэдгийг ард иргэд ойлгоосой. Өнгөрсөн жил ОХУ-аас импортоо хоёр дахин багасгана гэснээс хойш маш сайн ойлгосон байх гэж бодож байна. Харин өөр нэг асуудал нь ард түмэн ойлгосон ч поп улстөрчид ард түмэнд мундаг харагдах гээд эсэргүүцээд дайраад эхэлдэг юм. Одоо үнэ нэмэхээс өөр аргагүй. Хэрвээ үнээ нэмэхгүй бол нэг мэдэхэд л Улаанбаатар хот хөлдөөд л дуусна.
Батарейн станцууд нэмж барих хэрэгтэй
-Батарей станцын талаар та ямар бодолтой байна. Эрчим хүчний ид ачааллыг давахад хэр дэмжлэг үзүүлэх бол?
-Батарейн станц их чухал. Өнгөрсөн өвөл 200,000 кВт.ц-ын багтаамжтай батарейн станц ашиглалтад орсон. Монголд батарейн станц ганц л байдаг. Одоо Багануурт нэг баригдаж байгаа талаар Х.Нямбаатар ярьсан. Өвөл болохоор хот хөлдчих гээд байгаа учир хотоос хөөцөлдөж байгаа юм шиг байсан. Энэ маш зөв ажил, Х.Нямбаатарт баяр хүргэмээр байгаа юм. Батарейн станцын хамгийн гол зүйл нь оройн цагийн их ачааллыг давахад чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Оройн цагаар бүх айлууд, үзвэр үйлчилгээний газрууд, зочид буудал, баар ресторан, олон нийтийн газрууд гэрэл цахилгаанаа асаадаг учраас ачаалал эрс нэмэгддэг. Оройны их ачаалалд хэрэглэсэн батарейгаа шөнө ачаалал буурсан хойно цэнэглэдэг. Мөн ямар нэг гэнэтийн аваар саатал гарах юм бол нэг товчлуур дараад л батарейн станцаа ажиллуулчихна.
-ТЭЦ III-ыг өргөтгөх асуудал яригдаж байсан шүү дээ. Энэ ажил ямар шатандаа яваа бол?
-Гурвадугаар цахилгаан станцыг 300,000 кВт-аар өргөтгөх асуудал яригдсан ч харамсалтай нь ажил болж эхлээгүй. Шалтгаан нь ОХУ талаас маш өндөр үнэ хэлж байгаа юм билээ. Уг нь заавал Оросыг харах албагүй шүү дээ. Орос, Хятад гээд л суугаад байдаг юм. Олон улсын байгууллагууд, гуравдагч хөршүүд байна шүү дээ. Олон улсын тендер зарлачих л даа. Тэгээд л гүйцээ.
-Тавдугаар цахилгаан станцыг барих асуудал мөн олон жил яригдсан. Та салбарынх нь хүний хувьд ТЭЦ V-ыг барих ажил хаана гацчихсан гэж хардаг вэ?
-Тавдугаар цахилгаан станцыг барихад олон улсын тендер зарлаад, дэлхийн том эрчим хүчний компаниуд шалгарсан. Франц, Япон, Солонгосын гурван компани хамтарч консорциум болж байгаад бариад өгье гэсэн юм. Тэгсэн ч тавдугаар цахилгаан станцыг бариулаагүй. Тавдугаар цахилгаан станцыг барих гэж ирсэн Франц, Япон, Солонгосын консорциум олон сая долларын алдагдалд ороод нүдэндээ нулимстай буцсан шүү дээ. Барих газар байхгүй гээд худлаа яриад болиулсан. Тавдугаар цахилгаан станцыг эрчим хүчний сайд нар буюу нэр цохвол М.Сономпил, Ц.Даваасүрэн нар гацаасан. Тавдугаар цахилгаан станцыг аль хэдийнэ барьчих юмыг энэ сайд нар гацааснаас болоод өнөөдөр улсаараа хөлдөх байдалтай байна. Үүнийг ярихаар бачуураад байдаг юм. Би эрчим хүчний салбарт албаны хүн биш. Хөндлөнгийн эксперт, Монгол Улсын зөвлөх инженерийнхээ хувьд үгээ хэлээд явдаг. Тоож сонсож, үг авах дарга ховор юм даа.
Монгол Улс эрчим хүч экспортлогч орон болох бүрэн боломжтой
-Манай улс сэргээгдэх эрчим хүчний арвин нөөцтэй гэдэг. Сэргээгдэх эрчим хүчний хөгжлийг Та ямар байна гэж харж байна?
-Сэргээгдэх эрчим хүч бол ирээдүйн эрчим хүч юм шүү дээ. 2008 онд Сэргээгдэх эрчим хүчний хөтөлбөрийг УИХ баталсан. Түүнд 2020 онд эрчим хүчний 20 хувийг, 2030 онд 30 хувийг сэргээгдэх эрчим хүчээр гаргана гэж байдаг юм. Гэвч одоогоор манай улс нийт эрчим хүчнийхээ ес орчим хувийг сэргээгдэх эрчим хүчнээс гаргаж байна. Сэргээгдэх эрчим хүчний үнэ хэт өндөр байсан учир олон нийт нэг хэсэг их шүүмжилсэн. Одоо харин сэргээгдэхийн үнэ буурч гайгүй л болж байна.
Яваандаа сэргээгдэхийн үнэ нь нүүрсний цахилгаан станцаас ч хямд болно. Сэргээгдэх эрчим хүчний нар салхины станцууд чинь нэг л өдөр аминд орно. Сэргээгдэх эрчим хүчний станц шинээр барих талаар Эрчим хүчний яамны үйл ажиллагааны хөтөлбөрт орсон байна лээ.
-Манай улс эрчим хүчийг экспортлогч орон болох зорилт дэвшүүлсэн шүү дээ. Энэ боломжтой юу?
-Бүрэн боломжтой. Сэргээгдэх эрчим хүчээ ашиглаж цахилгаан экспортлох боломжтой. Азийн хөгжлийн банкны мэргэжилтнүүд Монгол Улсын сэргээгдэх эрчим хүчийг ашиглаад цахилгаан Япон, Солонгост гаргах талаар судалгаа хийж байсан. Энэ судалгаагаар техникийн хувьд боломжтой, эдийн засгийн хувьд ашигтай юм байна гэсэн дүгнэлтийг 2019 онд гаргаж байсан. Харин үүнийг хэрэгжүүлэхэд ямар бэрхшээл байна вэ гэхээр манай эрчим хүч Хятад улсаар дамжиж явна. Ингээд өндөр хүчдэлийг дамжуулах шугам барих асуудал үүснэ. Үүнийг хоёр улсын удирдлагуудын түвшинд ярьж байж шийднэ. Тодорхой түвшинд яригддаг л юм шиг байсан. Мөн 2009 онд 10800 МВт-ын нүүрсний цахилгаан станц бариад, Хятад руу цахилгаан гаргах талаар яригдаж байсан ч биелээгүй. Улстөрчдийн хоорондын тэмцэл зэргээс болдог байх.
Ард түмэн намууд хамтарлаа гээд л шүүмжилж байна. Нарийн яривал сайн тал бий. Ингэснээр том төсөл хөтөлбөрүүд хэрэгжинэ. Сөрөг хүчин байхгүй, ардчилал үгүй боллоо гээд л байна. Гэвч том төсөл хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлэхэд сөрөг хүчин бараг хэрэггүй. Хоорондоо нэгдээд, нийлээд, том төслөө хэрэгжүүлээд явбал сайн шүү дээ.
