“Бид сүүлийн 300 жилийн хугацаанд байгуулсан хоёр хотоо буулгасан” гэж харуусан ярьж буй хүн бол Улаанбаатар музейн эрдэм шинжилгээний ажилтан, судлаач Г.Очбаяр. Аливаа улсын түүхийг тухайн хотын барилга, байгууламжуудаас харж болдог билээ. Тэгвэл бид өөрчлөлт, шинэчлэлийн дунд түүхэн барилгуудаа авч үлдэж чадаж байгаа юу. Улаанбаатар хотод барилга, архитектурын соёлын өвд бүртгэгдсэн хэчнээн барилга байгаа, хэрхэн хамгаалж, сэргээн засварлаж байгаа талаар судлаач Г.Очбаяртай ярилцсанаа хүргэж байна.
-Улаанбаатар хотод нийт хэдэн түүхэн дурсгалт газар байгаа вэ. Тэндээс хэд нь барилга, архитектурын соёлын өвд бүртгэгдсэн байгаа вэ?
-Одоо Улаанбаатар хотын есөн дүүргийн нутаг дэвсгэрт нийт 276 дурсгалт газарт 1126 дурсгал байдаг. Эндээс Улаанбаатар хотын нутаг дэвсгэрт нийт 56 барилга байгаа. Нийт соёлын өвд бүртгэгдсэн үл хөдлөх дурсгалт газруудаас 20 хувь нь барилга, архитектурын дурсгал байдаг гэж ойлгож болно.
Нийслэлд байгаа 276 дурсгалт газрын 171 нь хамгаалалтын зэрэглэлтэй. Нийт 62 хувь нь хамгаалалтын зэрэглэлтэй үлдсэн 38 хувь нь хамгаалалтын зэрэглэлгүй буюу соёлын өвд бүртгэлтэй дурсгал байна.
-Барилга, архитектурын дурсгалыг хэрхэн ангилдаг вэ. Ямар ангилалд хэдэн барилга байгаа вэ?
-Барилга, архитектурын үл хөдлөх дурсгалыг сүм хийд, түүхэн дурсгалт барилга, архитектурын дурсгалт барилга гэж гурав хуваадаг. Манай улсын жагсаалтад гүүр, цамхаг зэрэг байгууламж бол байхгүй. Сүм хийд нь долоо байдаг. Түүхэн дурсгалт барилга нэлээн олон буюу 20 гаруй байдаг. Мөн хорь орчим нь архитектурын дурсгалт газар юм.
-Сүүлийн 10 жилд нийслэлийн ямар засаг даргын үед түүх, архитектурын онцлох ямар дурсгалт барилгуудыг буулгаж байсан бэ?
- НИЙСЛЭЛИЙН ЗАСАГ ДАРГА ГОМБОСҮРЭНГИЙН МӨНХБАЯРЫН ҮЕД:
• Зүүн хүрээний нууц бүлгэм байрлаж байсан хоёр давхар модон байшин – Энэхүү түүхэн дурсгалт барилгыг 2011 оны долоодугаар сарын 13-нд буулгасан. Чингэлтэй дүүргийн нутаг дэвсгэр, хуучин Лениний музейн ард байсан 1907 онд баригдаж, 1918-1920 онд С.Данзан, Д.Сүхбаатар тэргүүтэй нууц бүлгэмийн гишүүд үйл ажиллагаа явуулж байсан түүхэн дурсгалт барилгыг Засгийн газрын 2008 оны 175 дугаар тогтоолоор нийслэлийн хамгаалалтад, НИТХ-ын Тэргүүлэгчдийн 2007 оны 197 дугаар тогтоол, Нийслэлийн Засаг даргын 2008 оны 357 дугаар захирамжаар дүүргийн хамгаалалтад авсан байхад буулгаж устгасан.
НИЙСЛЭЛИЙН ЗАСАГ ДАРГА ЭРДЭНИЙН БАТ-ҮҮЛИЙН ҮЕД:
• Хан-Уулын цагаан хаалга – 2012 онд буулгасан уг дурсгалыг 1957 онд Монголын анхны архитектор Б.Чимидийн зураг төслөөр барьсан. Уг барилгыг Нийслэлийн Засаг даргын 2008 оны 357 дугаар захирамжаар дүүргийн хамгаалалтад авсан байх үед буулгасан.
• Нисэхийн цагаан хаалга – 2012 онд буулгасан тус дурсгалыг 1957 онд Монголын анхны архитектор Б.Чимидийн зураг төслөөр барьсан. Энэхүү барилгыг Нийслэлийн Засаг даргын 2008 оны 357 дугаар захирамжаар дүүргийн хамгаалалтад авсан байх үед буулгасан.
• Хүүхдийн номын ордон буюу “Муурын байшин” – 2012 онд Зориг сангийн зүүн талд байсан маш гоёмсог барилгыг буулгаж, дээр нь Худалдаа хөгжлийн банкны барилга баригдсан юм. Мөн тус барилгын хашаанд байсан Х.Чойбалсангийн амьдарч байсан жижиг байшинг хамт буулгаж устгасан. 1930-аад оны үед баригдсан уг барилгад Болгарын Элчин сайдын яам байрлаж байгаад дараа нь Хүүхдийн номын ордон байрлаж байв.
• Ахмадын холбооны барилга – 2014 онд буулгасан уг түүхэн дурсгалт барилга 1926 онд баригдаж, 1926 оноос 1930-аад оны дунд хүртэл Улаанбаатар хотын захиргаа байрлаж байв. Мөн энэ барилгад Монголын анхны кино үйлдвэр байгуулагдаж, Цогт тайж киноны зураг авалтыг хийж байсан бөгөөд монголын нэрт удирдаач, хөгжмийн зохиолч, хөгжимчин Ж.Чулуун тэргүүтэй урлаг, соёлын одууд ажиллаж байсан.
НИЙСЛЭЛИЙН ЗАСАГ ДАРГА САЙНБУЯНГИЙН АМАРСАЙХАНЫ ҮЕД:
• Ерөнхий сайд Пэлжидийн Гэндэний амьдарч байсан байшин – 2019 оны аравдугаар сарын 7-нд Монгол Улсын найм дахь Ерөнхий сайд П.Гэндэний амьдарч байсан хоёр давхар барилгыг буулгасан юм. 1930 онд баригдсан тус барилгад Улс төрийн хилс хэрэгт хэлмэгдэгсдийн дурсгалын музей байрлаж байсан бөгөөд уг түүхэн дурсгалт барилгыг Засгийн газрын 2008, оны 175 дугаар тогтоолоор Нийслэлийн хамгаалалтад, НИТХ-ын 2007 оны 197 дугаар тогтоол, Нийслэлийн Засаг даргын 2008 оны 357 дугаар захирамжаар дүүргийн хамгаалалтад бүртгэн авсан байхад түү зээ хүү буулгасан.
• Анхны европ хийцийн хоёр давхар барилга – 2019 оны аравдугаар сарын 15-нд Баянзүрх дүүргийн тавдугаар хороонд байрлалтай Улаанбаатар хотын анхны европ хийцийн хоёр давхар барилгыг буулгаж устгасан. 1865 онд баригдсан уг түүхэн дурсгалт барилгыг Засгийн газрын 2008, оны 175 дугаар тогтоолоор Нийслэлийн хамгаалалтад, НИТХ-ын 2007 оны 197 дугаар тогтоол, Нийслэлийн Засаг даргын 2008 оны 357 дугаар захирамжаар дүүргийн хамгаалалтад бүртгэн авсан байхад буулгаж нураасан. Бид хариуцах хүмүүсийг нь шахаж, цагдаа шүүхэд өг гээд өгүүлсэн. Гэтэл прокуророос “Энэ бол соёлын өв биш байна гэсэн” дүгнэлт гаргасан.
• Байгалийн түүхийн музейн барилга – 2019 оны арванхоёрдугаар сарын 6-нд буулгасан тус неоклассик барилга нь Монголын орчин үеийн хот байгуулалтын түүхийн ой санамж болсон барилга байсан төдийгүй Бага тойруу дахь неоклассик барилгуудтай нэг ансамбль болж байв. Монголын анхны архитектор Б.Чимидийн зураг төслөөр барьсан уг барилгыг 2015 онд соёлын өвд “архитектурын дурсгал”-аар бүртгэн аваад байсан боловч улс төрийн шийдвэрээр буулгаж устгасан юм. Монгол Улсын Ерөнхий сайд нь бүр буулгана гэж байгаад буулгасан барилга. Төрийн эрх бүхий байгууллагаас “Энэ барилга бол соёлын өв биш байсан” гэдэг хэвлэлийн хурал хийсэн. Гэтэл би бол тэр барилгыг соёлын өвд бүртгэж авсан хүн. Сүүлд 2022 оны Монгол Улсын хэмжээнд болсон улсын тооллогын дэвтэр дээр “Байгалийн түүхийн музейн барилга” гээд ороод ирсэн. Тэгэхээр соёлын өвд байсан нь үнэн. Энэ нь бид Соёлын өвийг хамгаалах хуулийнхаа дээгүүр хэн нэгэн улс төрч алхаж болдог юм байна гэдгийг харуулсан маш том баримт болсон.
НИЙСЛЭЛИЙН ЗАСАГ ДАРГА ДОЛГОРСҮРЭНГИЙН СУМЪЯАБАЗАРЫН ҮЕД:
• Санхүү, эдийн засгийн их сургуулийн хичээлийн төв байр – 2023 оны есдүгээр сарын 8-нд буулгасан энэхүү неоклассик барилгыг 1956 онд Монголын анхны архитектор Б.Чимидийн зураг төслөөр барьжээ. Неоклассик загвартай, үндэсний хээ чимэглэлтэй уг барилга нь монголын орчин үеийн хот байгуулалтын түүхийн нэгэн ой санамж байв.
-Тэгвэл тэрнээс өмнө ямар байсан бэ?
-2012 онд түүх соёлын өвд бүртгэгдсэн л бол хуульдаа хасаж болохгүй гээд оруулсан. Тэрнээс өмнө бол бүр замбараагүй байсан. Соёлын өвд бүртгэгдсэн барилгуудыг хувийн эзэмшилд авсан. Тэгээд буулгасан, буулгачхаад соёлын өвөөс хассан маш их дурсгалууд байгаа. Тухайлбал, Монгол Улсын хэмжээнд түүх соёлын үл хөдлөх дурсгалыг анх 1941 онд баталсан байдаг. Тэгээд 1941, 1961, 1969, 1971, 1994,1998, 2008 онуудад Засгийн газрын шийдвэрүүд гарсан байдаг. Хамгийн сүүлд Засгийн газар 2020 онд шийдвэр гаргасан. Тэгэхээр 1990- ээд оны дунд болон сүүл үед 1994, 1998 оны дурсгалын жагсаалтаас маш олон дурсгалуудыг хассан байдаг. Одоо бид нар тэр дурсгалуудыг үзэхээр Улаанбаатар хотын түүхэнд гаргасан нийт жагсаалтаас 30 гаруй түүх соёлын үл хөдлөх дурсгалыг жагсаалтаас хасаж, буулгаад алга болгосон.
-Дээрх баримтуудаас бид юуг харж болох вэ. Ямар нэгэн байдлаар хариуцлага тооцсон уу?
-Монгол Улс соёлынхоо өвийг хамгаалж чадахгүй байгааг дээрх баримт харуулж байна. Одоог хүртэл ямар ч хариуцлага тооцоогүй байна. Бид их дураараа. Улстөрчид өөрсдөө хууль баталчхаад түүнийхээ дээгүүр алхдаг. Хуулийн дээгүүр гарсан хуульгүй юм шиг шийдвэрүүд гаргадаг. Соёлын өвийг хамгаалах эрх зүйн орчин нь чанга, боловсронгуй биш байна. Хууль хэрэгжүүлэх ёстой яам, тамгын газар, эрх бүхий төрийн байгууллагууд хуулийг хэрэгжүүлдэггүй. Ямар нэгэн байдлаар соёлын өвийг буулгалаа гэхэд түүнийх нь ардаас хөөцөлддөггүй. Шүүх, цагдаад ханддаггүй. Шүүх цагдаад хандахаар хандсан шүүх цагдаа нь “Түүх, соёлын өв биш байна” гээд хууль бус шийдвэр гаргачихдаг. Ийм байдал замбараагаа алдлаа гэж хэлж болно. Мөн хэрхэн хамгаалах, хариуцлага тооцох тогтолцоо алга. Өөрөөр хэлбэл, одоо улсын хамгаалалтад байгаа барилгыг хэн нэгэн буулгахад бид яаж ч чадахгүй нөхцөл байдалтай байж байна.
-Түүх, соёлын дурсгалт барилгуудыг буулгаснаар Монголд ямар хор хохирол учирч байна вэ?
-Нэгд, түүх соёлын дурсгал гэдэг бол тухайн ард түмний ой санамж байдаг. Ой санамж гэдэг нь тухайн цаг үеийнхээ хүмүүсийн бүтээсэн оюун санааг илэрхийлдэг.
Хоёрт, тухайн дурсгал нь өөрөө тухайн цаг үеийн материал, хийц зэргийг хадгалж үлдсэн байдаг. Бид нар тэрийг устгаснаар ирээдүй хойч үедээ “Энэ цаг үед ийм материалаар, ийм зүйлийг хийсэн” гэсэн тэр зүйлүүдийг судлах тоог нь багасгаад байна гэсэн үг.
Гуравт, эдийн засгийн хувьд маш их хохиролтой. Яагаад гэвэл дэлхийн томоохон гэх юм уу, хөгжилтэй улс орнуудын эдийн засгийн маш том хөшүүрэг, орлогын эх үүсвэрийн нэг нь аялал жуулчлал байдаг. Аялал жуулчлалд соёлын болон байгалийн гээд үндсэн хоёр төрөл байгаа. Соёлын аялал жуулчлалд томоохон хотуудаас үлдсэн соёлын дурсгалуудыг иж бүрнээр нь буюу цогцолбор, ансамблиар нь очиж үзэх гэж хүмүүс очдог. Гэтэл бид нар хотынхоо дурсгалуудыг улам хумьсаар байна. Улаанбаатар хотод 100 жилийн настай хорь гаруйхан дурсгал үлдсэн. Тэдгээр нь хол, хол зайтай цогцолбороороо байдаггүй. Дэлхийн улс орнууд хуучин хотуудаа орон зайтай, гудамжтай нь аваад үлдчихдэг. Улаанбаатар хотод 100 жилийн түүхтэй, эх төрхөөр нь харуулсан гудамж гэж байхгүй. Түүхэн дурсгалуудыг авч үлдсэнээр ирээдүйд бид нарын шинэ ажлын байрууд бий болдог. Үүнийг хүмүүс судална, сэргээн засварлана, материалыг нь боловсруулна, сурталчилна, тайлбарлана. Тэр болгон дээр ажлын байрууд бий болно. Бүгдийг нь устгачих юм бол бид нарт ажлын байр үүсэхгүй. Энэ боломжуудаа алдаад байна гэсэн үг.
-Хуучин хотуудаас одоо юу үлдэж байна вэ?
-Богдын хүрээгээ бид алдсан. Тэр чигт нь устгаад 25-хан дурсгал үлдсэн байдаг. Тодруулбал, долоон сүм хийд, 15 барилга, гурван хөшөө л үлдсэн. Бид нар зөвхөн Богдын хүрээ биш, Социализмын үеийн хотоо буулгаад дуусаж байгаа. Одоо Улаанбаатар хотод хэдхэн неоклассик барилгууд байна. Мөн модернизмын төлөөлөл болсон цогцолбор хэдэн барилгууд байна. Хотын төвийн хэсэгт талбай тойрсон л орон зай байна. Өөр орон зай байхгүй. Харин ч улам илүү орон зай нь хумигдаад байна. Хуучин бид нарт Их тойруу байсан бол Бага-Тойруу руу орж ирээд, одоо зөвхөн талбай тойрсон хуучин хэдэн барилгууд үлдэх гээд байна. Энэ нь маш харамсалтай. Дээр нь хуучныхаа барилгуудын хажууд шинэ өндөр шилэн барилгууд бариад байхаар анхных нь эх төрөх, орон зайг нь алдаад байна. Үүний хамгийн харамсалтай жишээ бол Чойжин ламын сүмийн музей. Бид тус музейг хуучны барилгын хажууд өндөр гоё шинэ орчин үеийн барилга баригдсан гэж хараад байгаа. Гэтэл энэ нь тийм биш. Тухайн газрыг орон зайг нь хаасан, хавчигдмал, хамгаалж чадахгүй байгаа нөхцөл байдалд орсон.
“Парис 2024” олимп боллоо. Парис хотын төв хэсэг тэр чигтээ намхан, хотоо хуучнаар нь аваад үлдсэн харагдсан. Гуравны нэгийг нь буюу хотын төвөө тэр чигт нь аваад үлдсэн маш гоё харагдаж байна. Бид “Монгол Улсын их сургуулийн III байр, VII байруудыг буулгахад яагаад эсэргүүцсэн бэ” гэвэл тэр гудамжны нөгөө эсрэг талын барилгатай парлель архитектурынхаа хувьд ижилхэн маш гоё орон зайтай. Харамсалтай нь одоо орон зайг алга болгосон. Хүмүүс “Энэ барилга чинь соёлын өв биш” гэж дайраад байгаа. Тэр барилга соёлын өв биш гэдэг нь чухал биш. Харин тэр гудамжны цогцолбор байдал, нэгдсэн төлөвлөлтийг шинэ барилга барьснаар алдагдуулах гээд байгаа юм. Тэгэхээр бид нэг ч гэсэн түүхэн гудамжтай баймаар байна. Гэтэл тэрийг тэгээд алдагдуулчхаж байгаа нь маш их харамсалтай.
-Ер нь хотын хамгийн чухал зүйл нь юу вэ?
-Хот гэдэг чинь түүхтэй, ой санамжтай, амин сүнстэй, таних тэмдэгтэй байдаг. Дэлхийн улс орнуудаас “Манай Улаанбаатар хот юугаараа ялгарах гээд байгаа юм бэ” гэдэг нь тухайн хотынхоо түүх соёлын дурсгалт газруудаар онцгойрох ялгарлыг бий болгодог. Тийм ч учраас хүмүүс өөрт байхгүй ялгаатай зүйлүүдийг нь үзэх гэж мөнгө төлдөг.
-Тэгвэл бид юунд анхаарах хэрэгтэй байгаа юм бэ?
-Манай яамнаас 2019 онд баганатай буюу неоклассик барилгуудаас төлөөлж нэгийг нь үлдээгээд бусдыг нь буулгана гэсэн. Бид нар дээрээсээ мэдлэг боловсролтой болж хөгжмөөр байна. Яаманд ажиллаж байгаа хүмүүс нь архитектур, хот байгуулалт, хотын орон зай, нэгдсэн зохиомж, төлөвлөлт зэргээс аль зүйлүүдийг нь үнэ цэнтэй гэж авч үлдэх талаар бүр ямар ч ойлголтгүй байгаад байгаа. “Төлөөлөл болгоод нэг барилга аваад үлдчихвэл соёлын өвөө авч үлдээд байна” гэж ойлгоод байна. Зөвхөн нэг барилга, хөшөө, байгууламж авч үлдэх биш “Тухайн төлөвлөлтийнх нь орон зай, нэгдмэл цогц онцлогийн аль хэсгийг нь хэрхэн харуулах вэ, аль хэсгийг нь авч үлдсэнээр тухайн цаг үеийг бүрэн харуулах боломжтой вэ” гэдэг асуудал яригдаж байгаа гэсэн үг.
-Соёлын өвийн талаар түгээмэл давтагддаг алдаатай ойлголт байдаг уу?
-“Барилгуудыг бүртгэчихвэл соёлын өв, бүртгээгүй бол биш” гэж ойлгох гээд байдаг. Жишээлбэл, Урт цагааны барилга нь соёлын өвд бүртгэгдээгүй ч гэсэн энэ соёлын өв мөн. Яагаад гэхээр энэ Монгол Улсын орчин цагийн анхны модернист барилгын нэг. Архитектурын хувьд маш гоё барилга байсан. Энэ бол яах аргагүй соёлын өв мөн. Бүртгэж л аваагүй байсан. “Дараагийн ээлжид модерн барилгуудыг бүртгэнэ- гээд үлдээсэн байсан. “2015 онд Неоклассик барилгуудаа бүртгэсэн, 2022 онд модерн барилгуудаа бүртгэнэ” гэж байгаад “Шинэ дурсгал бүртгэхгүй” гээд үлдээсэн. Тэгэхээр манай Монгол Улс төр тооллого болгоноороо шинэ дурсгалуудыг бүртгэх хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол бид 2022 онд шинэ дурсгал бүртгээгүйгээсээ болоод Урт Цагааны барилгыг алдсан. Тиймээс бидний бодлого болохгүй байна. Бодлого барьж байгаа хүн нь мэдрэмжгүй, маш удаан байна. Улаанбаатар хотод маш их барилгууд цаг минуттай уралдаад баригдаж байна.
-Тэгвэл бодлогын хувьд ямар алдаа гаргасан бэ. Энэ бүхэн юунаас болов?
- Монгол шинэ хотын төв байгуулаагүйтэй холбоотой. Бид нар шилэн Улаанбаатар хотыг яаж байгуулах байсан бэ гэвэл хуучин хотын төв нь эндээ байж байгаад энэ хотынхоо төвөөс гадна талд хойшоо эсвэл баруун тийшээ ч юм уу шинээр байгуулах ёстой байсан. Тэгэхээр хот тэлдэг. Гэтэл Улаанбаатар хотын хөгжил нь тэлээгүй. Хяналтгүй, дэд бүтэцгүй орон зай буюу гэр хороолол л тэлсэн. Бидний хөгжил гэж нэрлээд байгаа шилэн барилгууд, инженерийн дэд бүтэц тэлээгүй. Тийм учраас хотынхоо төвд бүх юмаа барьсан.
Социализмын үед нэг хотын төвтэй байсан ардчилсан нийгэмд шилжээд ч нэг л хоттойгоо байна. Энэ бол манай Улаанбаатар хотын төлөвлөлт, байгуулалтын маш том алдаа. Шинэ хот байгуулж чадаагүй. Дээр нь шинэ цахилгаан, дулааны эх үүсвэрийг барьж чадаагүй, нийтийн тээврийн системийг хөгжүүлж чадаагүй маш том алдаа. Энэ бүхэн хоорондоо уялддаг. Ийм нөхцөл, шалтгаанаас болоод шинэ хотоо өлгийдөн авсан боловч сүүлийн 30 жил хуучин хотоо буулгаад дуусаж байна. Тэгэхээр хотын аялал жуулчлал Улаанбаатар хотод хөгжихөд маш хэцүү. Бид нар ХХ зуунд Богдын хүрээ гэдэг 200 жил байгуулсан хотоо буулгасан. Харин XXI зуунд сүүлийн 70 80-н жил байгуулсан Социалист Улаанбаатар гэдэг хотоо тэр чигт нь буулгаж байна. Бид сүүлийн 300 жилийн хугацаанд байгуулсан хоёр хотоо буулгасан. “Шинэ барилгууд баригдах нь зөв. Гэхдээ шинэ барилгууд чинь хуучин хотын орон зай, ой санамж, таних тэмдэг, амин сүнсийг чинь устгаад байхгүй болгож байгаа нь зөв юм уу” гэж бид асууж байгаа. Энэ мэдээж буруу. Үүн дээр ерөөсөө ач холбогдол өгөхгүй, бодлого гаргахгүй, дорвитой арга хэмжээ авахгүй байна. Харин ч шинэ барилга барихыг дэмжээд хуучны дурсгалт барилгуудаа буулгахыг зөвшөөрөөд байгаа нь харамсалтай үйл явдал.
-Одоо тэгвэл юун дээр анхаарч сайжруулах шаардлагатай байна вэ?
-Улаанбаатар хот сүүлийн 200 жилийн хамгийн том хот байсан. Одоо ч хамгийн том хот байна. Сүүлийн 100 жил Улаанбаатар хот Монгол Улсын Нийслэл статустай явж байна. Дээр нь сүүлийн 200 жилийн түүхийнх нь төв нь Улаанбаатар хот. Тэр дундаа хот байгуулалт, төлөвлөлтөөр нь аваад үзвэл хамгийн их түүхэн үйл явдал өрнөсөн, хамгийн их дурсгалт газартай, архитектурын барилгууд баригдсан орон зай нь хотын төвийн хэсэг. Бага-Тойруу, Их-Тойруу бол түүх соёлын онцгой бүс учраас үүнийг хамгаалах үйл ажиллагаа хийх ёстой газрууд. Энд Монгол Улсын түүхэн хүмүүс амьдарч байсан. Мөн 1911, 1921, 1990 оны хувьсгал болсон. Энд Монголын үе үеийн зохиогчид, соён гэгээрүүлэгчид бүгд ажиллаж, амьдарч байсан түүхэн газар. Түүх, соёлынхоо төвийг устгаж байгаа нь харамсалтай.
Ямар ч засаг дарга, Соёлын сайд гарч ирээд “Улаанбаатар хотын түүхийнх нь 200 жилийн төв болсон Бага-Тойруу, Их-Тойрууг энэ бол соёлын онцгой бүс юм” гээд хамгаалалтад авахгүй байна. Ийм зүйлийг бид хиймээр байгаа. Хүннү, Сяньби, Нирун, Жужан, Кидан, Түрэг, Уйгарын үеийн ялангуяа археологийн үеийн дурсгалуудаа бид онцгой анхаарах шаардлагатай. Тэрнээс гадна орчин үеийн хот суурин газруудад бий болсон, бий болж байгаа тэр түүхэн газруудыг, дотор нь байгаа архитектурын түүхэн дурсгалуудыг бид хамгаалж үлдэх шаардлагатай.
-Соёлын өвд бүртгэж авсан байгууллагууд дээр сэргээн засварлах үйл ажиллагаа нь хэр болж байгаа вэ?
-Сэргээн засварлалтын үйл ажиллагаа нэлээн удаашралтай байгаа.
-Буруу сэргээн засварлаж байгаа газрууд байна уу?
-Байгаа. Уг нь бол бидэнд шат ахиж буй зүйлс байгаа. Соёлын яам шинээр байгуулагдаад соёлын үндэсний төвийн орон тоог нэмэгдүүлж, шинэ барилгатай болсон. Бодлогын түвшинд сайжирч байгаа зүйлүүд байна. Гэхдээ Монгол Улс 1972 онд Түүх соёлын дурсгалыг сэргээн засварлах газар гэдгийг байгуулаад,1994 онд татан буулгасан. Түүнээс хойш дундаа тасраад Соёлын үндэсний төвийг сүүлд байгуулсан. Одоо л бид соёлын өвийг сэргээн засах үйл ажиллагааг өөрсдийн хүчээр хийж эхэлж байна. Өмнө нь Хятад, Япон, Солонгосын хүчээр хийж байсан. Одоо өөрсдөө хийхээс гадна бас хамтарч сэргээн засварлалтын ажлуудыг хийж байгаа. Чанарын хувьд дараагийн түвшинд ахиагүй байгаа. Ер нь бол яагаад чанарын хувьд муу байна гэвэл соёлын өвийг сэргээн засварлах үйл явц буруу явагдаж байгаа. Энэ дээр тендер зарлаад байгаа. Өөрөөр хэлэх юм бол соёлын өв дээр хэзээ ч тендер зарлаж болохгүй юм. Тендер зарлана гэдэг уралдаан. Гаднын улсуудын туршлага дээр харахад сэргээн засварлах газар нь л тэр зүйлүүдийг хийдэг. Гэтэл тендер зарлачихаар ямар ч хяналтгүй болоод байна. Хамгийн сүүлд Богд хааны ордон музей, Чойжин ламын сүм музейн нэг, хоёр газруудыг сэргээн засварлаж байна. Сэргээн засварласан сүмүүдийн үйл явцтай танилцахад Чойжин ламын музейн сэргээн засварлалт дээр оюутнууд ажиллаж байна. Сэргээн засварлалтьг тухайн орныхоо хамгийн шилдэг гэсэн хүмүүс нь хийдэг. Ялангуяа сүм хийдүүд дээр Монголын номер нэг хүмүүс сэргээн засварлах ёстой. Чойжин ламын сүм музей, Богд хааны ордон музей бол 100 жилээс дээш настай Монголын шилдэг 10 архитектурт ордог барилга. Бараг шилдэг таван архитектурын нэг. Энэ барилгыг Монголын хамгийн шилдэг хүмүүс л гар хүрч, сэргээн засах эрхтэй. Гэтэл яагаад оюутнууд сэргээн засварлалтыг нь хийгээд байж байдаг юм гэсэн асуудал гарч ирж байгаа.
-Сэргээн засварлахынхаа өмнө судлаачидтай уулзалт хийж, зөвлөлдсөн үү?
-Үгүй. Сэргээн засварлалтын уулзалтууд ерөөсөө хийгдээгүй. “Ямар аргаар, яаж сэргээн засварлах гэж байгаа, будаг нь ямар, юмнуудын алийг нь яаж солих гэж байгаа, ямар хэсэг нь муудсан, тэрийг нь яаж солих, будах, хэн сэргээн засварлах вэ” гэдэг нь бүгд хаалттай. Тендер нэрийн доор бүгд хаалттай. Бид нар ямар ч хяналт тавьж чаддаггүй. Энэ их буруу бодлого яваад байна. Үүнийг бид өөрчлөх шаардлагатай. Дээр нь зохион байгуулалтын зөвлөлдөх уулзалтууд хийдэг болж, маш их хяналт тавимаар байна. Тэгэхээр Монголд сэргээн засварлах үйл ажиллагаа тэр чигтээ буруу яваад байгаа гэсэн үг. Сэргээн засварлаж байна уу гэвэл сэргээн засварлаж байна. Чанарын хувьд сайн гэж ерөөсөө хэлж чадахгүй.
-Сэргээн засварлаж чадаагүйгээсээ болоод нурах эрсдэлд ороод байгаа барилгууд байна уу?
-Бий, бий. Монгол Улсад соёлын өвд бүртгэгдсэн ихэнх барилгууд дандаа дээвэр нь муудсан. Манай Улаанбаатар музейн барилга гэхэд 1918-1919 онд байгуулагдсан 100 гаруй жилийн настай. Анх баригдсан цагаас хойш одоо болтол дээврийг нь засаагүй. Дээврийг нь сэргээн засварлах шаардлагатай. Борооны ус байнга гоождог. Социализмын үед Түүх, соёлын сэргээн засварлах газар төлөвлөгөө гаргаад түүх, соёлын барилга байшингуудыг сэргээн засварлаад явж байсан. 1994 онд түүнийг татан буулгаснаас шалтгаалаад нэг хэсэг бараг сүүлийн 20 жил бид ямар ч барилгыг сэргээн засварлаж чадаагүй. Хэдэн сүм хийдийг л гаднын улсуудын тусламжтайгаар сэргээн засварласан. Одоо тэгэхээр маш муудсан. “Сэргээн засварлая” гэхээр өмнөхөөсөө бүр дордуулах юм бол бараг шаардлагагүй. Хуучнаараа борооных нь ус нь гоожоод, аргалах хэмжээнд явж байсан нь зөв болоод байна.
-Сэргээн засварлалтыг буруу хийснээс болоод анхны төрх нь алдагдсан барилгуудаас жишээ татвал?
-Чойжин ламын сүм музей, Богд хааны ордон музей дээр туршилт хийчихлээ. Бид ацан шалаанд ороод байна. 2015 онд Богд хааны хүрээ ордон цогцолбороос үлдсэн дөрвөн барилга бий. Түүнээс “Хайстайн Лаврин” гэж барилгыг нэг компани сэргээн засварлах нэрээр тендер аваад, сэргээн засварласан. Түүнийг сэргээн засварласан гэж хэлэхэд маш хэцүү. Учир нь анхныхаа дүр төрхтэй яг адилхан биш. Зүгээр орчин үеийн модон барилга болсон. Тэгж сэргээн засварлах юм бол засварлуулаагүй байсан дээр. Энэ дээр ямар нэгэн зөвлөлдөх уулзалт хийгээгүй. Мэдээлэл байхгүй. Зүгээр модыг модоор сольсон чинь тэр нь анхны төрх нь мөн ч юм шиг, биш ч юм шиг болсон. Тэгэхээр бид нар арга зүйгээ буруу сонгосон. “Тэр барилгыг тэр чигт нь буулгаж байгаад шинээр барьчихаар одоо тэр барилга анхных нь мөн үү” гэдэг асуудал гарч ирж байгаа. Мөн Хэрлэн Барс байна. Хэрлэн Барсыг гадуур нь тоосго өрсөн. Анхных нь дүр төрх нь алдагдаж, орчин үеийн хүмүүсийн хийсэн бүтээл болсон.
-Соёлын хамгаалах хуульд сэргээн засварлахтай холбоотой арга зүйн зохицуулалт байдаг уу?
-Байхгүй. Сэргээн засварлана л гэсэн зүйл байгаа. “Сэргээн засварлаж байгаа үйл явцыг яаж боловсронгуй болгох вэ” гэдэг дээр эрх зүйн орчинд ч, арга зүйг нь ч тодорхой болгох шаардлагатай байна. Бас хийж байгаа үйл явцыг олон нийт, судлаачид нээлттэй, олон зөвлөлдөх уулзалтуудыг хийсний үр дүнд ямар арга зүйгээр сэргээн засварлана гэсэн үйл явцыг боловсронгуй болгох хэрэгтэй гэж үзэж байгаа.
