Монгол Улсын валютын нөөц түүхэнд байгаагүй өндөр дүн буюу 5.2 тэрбум ам.долларт хүрээд байна. Үндсэндээ Монгол руу чиглэсэн валютын урсгал сайжирсан гэсэн үг. Мэдээж сайн мэдээ. Манай улсад валют орж ирж байгаа үндсэн гурван том урсгал бий. Нэг нь, цэвэр экспортын орлого. Нөгөө нь гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт. Үлдсэн нь, гадаадын хөнгөлөлттэй зээл тусламж, гадаад зах зээлээс босгосон эх үүсвэр багтана. Тэгвэл өнгөрсөн онд экспортын орлого, гадаадын зээл тусламжийн орлого өсч, харин Оюу толгойг эс тооцвол гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт буурчээ. Зүй нь, зээл тусламжийн орлогоос илүү гадаадын хөрөнгө оруулалт нэмэгдэх нь нийгэмдээ ч, эдийн засагтаа ч илүү өгөөжтэй. Учир нь, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтыг дагаж шинэ технологи, ноу-хау, өрсөлдөөн бий болж, ажлын байр олноор нэмдгийг судалгаа харуулжээ.
Санхүүгийн эдийн засгийн их сургуулийн дэд профессор Ж.Дэлгэрсайханаар ахлуулсан судалгааны баг 2023-2024 онд “Уул уурхайн салбарын гадаадын хөрөнгө оруулалтын Монгол Улсын нийгэм, эдийн засагт үзүүлэх нөлөө”-г судалжээ. Судалгааны баг гадаадын хөрөнгө оруулалт нийгэм, эдийн засагт, улсын төсөвт, орон нутагт, өрхөд хэрхэн нөлөөлж байгаад хариулт хайжээ. Манай сайт судалгааны багийн зөвшөөрөлтэй энэхүү судалгаанаас зарим онцлох мэдээллийг цувралаар хүргэж байна.
Макро эдийн засаг дахь хөрөнгө оруулалтын нөлөө
Монгол Улсын нийт хөрөнгө оруулалт сүүлийн хорин жилд 60 дахин, 2010 оноос тав дахин өсчээ. Тодруулбал, 1990 онд нийт хөрөнгө оруулалт 4.4 тэрбум төгрөгтэй тэнцэж байсан бол 2022 онд 21.2 их наяд төгрөг болж өссөн байна. Нийт хөрөнгө оруулалтаа задалбал, 60.1 хувь гадаадынх, 22.5 хувь дотоодын хувийн хэвшлийнх, 17.4 хувь төсвийн хөрөнгө оруулалт эзэлж байгаа аж. Өөрөөр хэлбэл, манай улсын нийт хөрөнгө оруулалтад гадаадын хөрөнгө оруулалтын нөлөө их гэсэн үг.
1990 оноос хойш Монгол Улсад нийтдээ 46.6 тэрбум ам.долларын ГШХО орж ирсний 40.5 хувийг Оюу толгой компанийн хөрөнгө оруулалт эзэлж байна. Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улсын нийт хөрөнгө оруулалтын гол урсгал уул уурхайгаас тэр дундаа 2010 оноос буюу Оюу толгой төсөл эхлүүлснээс хойш үлэмж хэмжээгээр өссөн гэсэн үг. Жишээ нь, 2010-2022 онд уул уурхайн салбарт орсон ГШХО-ын 70.5 хувь нь Оюу толгойн хөрөнгө оруулалт байна.
Түүнчлэн, уул уурхайн хөрөнгө оруулалт нэмэгдэхийн хэрээр тус салбарын төсөвт төвлөрүүлэх орлого өсч иржээ. Нийт эдийн засгийн өсөлтөд уул уурайн салбарын өсөлт жин дарсаар, 2023 оны 7 хувийн эдийн засгийн өсөлтийн 2.6 нэгж хувь уул уурхайн салбарын олборлолт, үйлдвэрлэлээс шууд хамааралтай байсан байна. Энэ нь Монгол Улсын эдийн засаг маргаангүй уул уурхайн салбартай уягдсаны нэг илрэл.
Өөр нэг статистик дурдвал, 2000 оноос өмнө Монголын эдийн засгийн өсөлтийн бараг 30 хувийг хөдөө аж ахуйн салбар бүрдүүлдэг байв. Харин Тавантолгойн олборлолт, Оюу толгой төсөлтэй холбоотойгоор өдгөө уул уурхай салбар нийт эдийн засгийн 30 орчим хувийг дангаараа бүрдүүлж байна.
Мөн 2010 оноос хойш орж ирсэн нийт ГШХО-ын 70 орчим нь хувь зөвхөн уул уурхайн салбарт төвлөрч, уул уурхайтай хамааралтай ажилладаг салбаруудын үйлдвэрлэл нэмэгдсэн байна.
Судалгааны багийнхан Монгол Улсад хийгдэж буй ГШХО нэмэгдэхэд эдийн засагт ямар өөрчлөлт гардгийг тооцсон байна.
-Монгол Улсад оруулсан ГШХО нэг хувиар өсөхөд урт хугацаанд бодит ДНБ-ийг 0.76% өсгөдөг ба үүний 0.22 нэгж хувь нь Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтай холбоотой өсөлт болохыг тогтоожээ.
-ГШХО нь урт хугацаандаа нэг хувиар нэмэгдэхэд түүнийг ажиллах хүчний тоо нэг хувиар нэмэгдэж, энэ нь ДНБ-ийг урт хугацаанд 1.38%-аар өсгөдөг.
-УУ-н салбарт орж буй ГШХО тус салбарын үйлдвэрлэлийг өсгөж, нийт эдийн засгийн өсөлтөд эергээр нөлөөлж байна.
-ГШХО-ын дийлэнхийг эзэлж буй Оюу толгойн хөрөнгө оруулалт нь Монгол Улсын эдийн засаг дахь нөлөөлөх нөлөөллийг 22 %-иар нэмэгдүүлж байна.
-Уул уурхайн салбарт ГШХО эрчимтэй нэмэгдэж, эдийн засгийн өсөлтөд эерэг нөлөө үзүүлэхийн зэрэгцээ уул уурхайг дагасан барилга, тээвэр, агуулах, худалдаан зэрэг салбаруудын эдийн засаг үзүүлэх хувь нэмэгддэг.
Түүнчлэн, УУ-н салбарын төлж буй татварын 76 хувийг топ таван компани бүрдүүлж байна. Мөн уул уурхайн салбарын бүтээмж улсын дунджаас 2.4 дахин өндөр, ажилчдын цалин улсын дунджаас 2.5 дахин өндөр байгаа бөгөөд 2010 оноос хойш 6.3 дахин өссөн байна.
Уул уурхайн салбар дахь ГШХО-ыг даган ажилчдын мэдлэг, чадвар сайжирч, бүтээмж, цалин өссөнөөр амьжиргааны түвшин өсөж, амьдралын чанар мөн сайжирсан улсын дундаж цалингийн өсөлтөө шууд харж болохоор байна. Мөн ГШХО нь улсын хэмжээнд дэд бүтэц, үйлдвэрлэл хөгжиж, дотоод, гадаад худалдаа өргөжин, гадаад валютын нөөц, улсын төсвийн орлого, ДНБ өсөх зэргээр эдийн засагт эерэг нөлөөг үзүүлж байна гэж судалгааны багийнхан дүгнэжээ.
