УИХ-ын гишүүн Ц.Мөнх-Оргилтой Үндсэн хуулийн Цэцийн тухай хуулийн төслийн шинэчлэн найруулгын талаар ярилцлаа. Тэрээр дээрх хуулийн төслүүдийг боловсруулан, өргөн барьсан юм.
-Дээд шүүхийн шийдвэрийг Цэц хэлэлцэнэ гэсэн заалтыг шинэчилсэн найруулгад оруулсан. Энэ заалт Үндсэн хууль зөрчинө гэж зарим хүн тайлбарлаад байна?
-Шинэчилсэн найруулга оруулж байгаагийн үндсэн том агуулгын өөрчлөлт нь энэ. Дээд шүүхийн эцсийн шийдвэр гарчихаад байхад Цэц дахиж хянаж Үндсэн хууль зөрччихлөө гэж хүмүүс яриад байгаа. Гэхдээ энэ Үндсэн хууль зөрчихгүй. Үндсэн хуулийн 50.2-т Дээд шүүхийн шийдвэр шүүхийн эцсийн шийдвэр байна. Түүнийг шүүх бусад этгээд заавал биелүүлнэ гэж байгаа. Гэтэл үүний дараагийн өгүүлбэрийг нь ерөөсөө уншихгүй, ярихгүй байна. Хэрэв Улсын дээд шүүхийн шийдвэр хуульд харшилбал түүнийг Улсын дээд шүүх өөрөө хүчингүй болгоно гэсэн заалт бий. Энэ бол Дээд шүүх шийдвэрээ эргэж харах боломжтой гэдгийг нотлоод байгаа биз. Гэтэл Дээд шүүхэд хэн энэ асуудлыг тавих вэ гэдэг асуудал гарч ирнэ. Түүнийг Үндсэн хуульд бас заагаад өгчихсөн. Энэ бол сүүлийн 32 жил огт хэрэглэгдээгүй, амьсгал агаар оруулаагүй заалт. Тэр нь 50.1.3 буюу Хууль түүнд заасан хүний эрх, эрх чөлөөг хамгаалах талаар Үндсэн хуулийн Цэц, Улсын ерөнхий прокуророос шилжүүлсэн асуудлыг хянан шийдвэрлэнэ гэж байгаа. Хүний эрх хамгаалах асуудлаар Цэц, прокурор хоёр асуудал оруулж шийдвэрлүүлэх эрхтэй. Энэ заалт огт хэрэгжээгүй. Үүнийг л хэрэгжүүлэх гээд байгаа юм. Үүнд Үндсэн хуулийн зөрчил байхгүй.
Яагаад Цэцэд хүний эрхийг хамгаалах асуудлаар Дээд шүүхийн эцсийн шийдвэрийг хүртэл эргэж харж болно гэдэг заалт Үндсэн хуульд оруулж өгсөн юм бэ гэдэг чухал асуудал байгаа биз. Яагаад гэвэл шүүх алдаатай шийдвэр гаргаж болно гэдгийг бид тал талдаа хүлээн зөвшөөрөх ёстой. Гэхдээ нөгөө талаас шүүхийн шийдвэр эцэслэгдэж байх ёстой. Энэ бол бусад улс оронд ч байдаг заалт.
-Үндсэн хуульд байсан заалт яагаад 32 жил хэрэгжээгүй, одоо энэ талаар ярьж байгаа юм бэ?
-32 жил энэ заалтыг хэрэгжүүлэх гээд хоёр гацаа гараад хэрэгжүүлж чадахгүй байсан. Нэгд, Дээд шүүхийнхэн энэ хуулийн заалтыг эсэргүүцээд гэх юм уу болгоомжлоод байдаг байсан. Хоёрт, Цэц нь өөр дээрээ ийм үүрэг хариуцлага хүлээх сонирхолгүй байдаг байсан. Одоо бол Цэц ч, Дээд шүүх ч Үндсэн хуулийн энэ заалтыг хэрэгжүүлэх ёстой, цаг нь болжээ гэдгийг хүлээн зөвшөөрч байгаа. Дээд шүүхийн нийт шүүгчдийн зөвлөгөөнөөр хуулийн төслийг хэлэлцээд зарчмын хувьд дэмжиж байна гээд процессын чанартай зөвлөмжүүд өгсөн. Тэр зөвлөмжүүдийг бид хуулийн төсөлд тус гаад Эрүү, Иргэн, Захиргааны процессын хуулиуд Шүүхийн тухай хуулиудад нэмэлт өөрчлөлтийг нь оруулсан.
-Их хурлаас санал болгож Цэцийн гишүүнээр томилох хүний боловсролын байдлыг Их хурал өөрөө тодорхойлно гэж та хэлсэн. Энэ тохиолдолд даргын хүн ч юм уу, олонхоороо түрээд томилгоо хийгдээд явах юм биш үү. Одоогийнх шиг?
-Өнгөрсөн хугацаанд УИХ олонхоороо шийдээд л явуулж байгаа шүү дээ. Энэ хугацаанд нээх айхтар боловсролгүй хүмүүс Цэцэд очсон юм байхгүй. Үндсэн хууль дээр бол Цэцийн гишүүнээр хууль зүйн өндөр мэргэшилтэй 40 настай хүнийг томилно гэж заасан. Хууль зүйн өндөр мэргэшил, улс төрийн өндөр мэргэшил гэж яг юу юм бэ гэсэн тодорхойлолт өгөөгүй. Үүнийг энэ хуульд тодорхой болгосон. Энэ бол дипломын асуудал биш, УИХ өөрийнхөө итгэл үнэмшлээр шийдэх ёстой асуудал.
-Цэцийн гишүүдэд хариуцлага тооцох боломж одоогийн хуулиар бараг боломжгүй юм билээ. Тэгвэл шинэчилсэн найруулгаар хууль зөрчсөн, ёс зүйн зөрчил гаргасан Цэцийн гишүүдэд хариуцлага тооцох заалт тусгасан уу?
-Үндсэн хуульд Цэцийн дарга, гишүүн хууль зөрчвөл Үндсэн хуулийн цэцийн шийдвэр анх илгээсэн байгууллагын саналыг үндэслэн УИХ эгүүлэн татаж болно гэж заасан. Гэтэл Цэцийн хуульд Эрүүгийн хууль зөрчиж гэмт хэрэг үйлдсэн нь нотлогдвол эгүүлэн татна гэж бүүр хумьчихсан. Тиймээс үүнийг задлаад бүх хууль зөрчвөл гэж оруулсан. Манай Үндсэн хууль маш сайн бичигдсэн. Энэ асуудлаар эхлээд Цэц шийдвэр гаргана. Анх илгээсэн байгууллага нь зөвхөн санал өгнө. Гэхдээ ямар процессоор эгүүлэн татах вэ гэдгийг огт зааж өгөөгүй байсан. Цэцийн гишүүн хууль зөрчжээ гэдэг асуудлыг УИХ үүсгэж Цэцэд хандана. Тэгэхээр Цэц нийт гишүүдийн хуралдааныхаа гуравны хоёроор шийдвэр гаргана. Хэрвээ хууль зөрчиж байна гэсэн шийдвэр гаргавал анх илгээсэн байгууллагын саналыг авна. Цэц дэмжихгүй гэвэл асуудал шууд зогсоно. Яагаад гэхээр Цэцийн гаргаж байгаа шийдвэр, гишүүдэд нөлөөлж болох хамгийн том зэвсэг энэ. Хэрвээ Цэц өөрөө шийдэхгүй бол улс төрийн нөлөө орно.
-Уг нь манай хуулиар Цэц улс төрийн нөлөөнд автахгүй байх бүх хаалтыг хийсэн юм байна. Гэтэл бодит байдал дээр Цэцийн бараг бүх шийдвэр улс төрийн нөлөөтэй байдаг шүү дээ. Энэ тэгээд юутай холбоотой юм бэ?
-Үүнд хоёр шалтгаан байгаа юм. Үүнийгээ задалж өгөөгүй. Ж.Амарсанаа багшийн жишээн дээр бүгд харсан. Цэц нь явуулахгүй гээд байхад л шийдвэр гаргаад бужигнуулчихсан. Тэгэхээр “би хамгаалалтгүй юм байна” гээд ойлгочихож байгаа юм. Одоо гуравны хоёроороо шийдвэр гаргана гээд задалчихаар “Цэц өөрөө намайг явуулахгүй бол би ямар нэгэн улс төрийн дарамт шахалтгүйгээр ажлаа хийх боломжтой юм байна” гэсэн хамгаалалтад орчихож байгаа юм. Хоёрт, Цэцийн гишүүнийг хэдэн удаа томилох вэ гэдгийг ерөөсөө заагаагүй. Үндсэн хуульд зургаан жилийн хугацаагаар томилно л гэсэн заалттай. Улируулах уу, улируулвал хэдэн удаа сунгах вэ гэдэг нь тодорхойгүй. Тэгэхээр “Би чамайг улируулж магадгүй шүү” гээд барьцаалаад байдаг. Тиймээс хуулийн төсөлд зургаан жилээр нэг удаа улируулан томилно гэж оруулсан.
Бусад улс оронд Цэцийн гишүүнийг бүх насаар нь томилох, мөн есөн жилээр нэг удаа томилж байна. Мөн Цэцийн гишүүдийг гартаа барьдаг бас нэг ноцтой заалт байгаа. Тэр нь бүрэн эрхийн хугацаа нь дуусаад дараагийн гишүүн томилогдтол тэр хүн ажлаа хийж байдаг. Тэгэхээр “миний дараагийн хүнийг томилохгүй байж бай л даа” гээд гуйчихдаг. Одоо ч бүрэн эрхийнх нь хугацаа дууссан хоёр, гурван Цэцийн гишүүн байна. Үндсэн хуульд заасан хугацаа нь дууссан ч хуульд хугацаа дууссанаас хойш хэд хоногийн дотор дараагийн хүнийг томилох вэ гэдэг нь тодорхойгүй. Тиймээс бид хуульдаа Цэцийн гишүүний бүрэн эрхийн хугацаа дуусахаас 45 хоногийн өмнө нэрийг нь дэвшүүлээд, хэлэлцүүлээд томилно. Тэгэхгүй бол санал болгосон газар хууль зөрчинө гэж заасан.
-Тэгвэл даргыгаа хэрхэн сонгох вэ. Цэц одоо даргаа сонгож чадахгүй байгаа шүү дээ?
-Нийт гишүүдийн хуралдаанаар даргаа сонгоно гэж заасан ч мөн л хугацааг нь зааж өгөөгүй. Тиймээс Цэцийн даргын орон тоо гарсан бол 15 хоногийн дотор хэлэлцэн томилно гэж заасан. Харин Цэцийн дарга зөвлөгөөнийг хуралдуулахгүй байвал нийт гишүүдийн олонхийн саналаар зөвлөгөөн хуралдана.
Одоо бол Цэцийн дарга юм уу, үүрэг гүйцэтгэгч нь зөвлөгөөнийг хуралдуулна гэж заасан. Энэ тохиолдолд дарга нь зөвлөгөөнөө хуралдуулахгүй болохоор гацчихаад байгаа юм.
