Хавдар судлалын үндэсний төвийн Ерөнхий мэс заслын тасгийн их эмч М.Чинзоригтой бүдүүн гэдэсний хорт хавдрын өвчлөлийн талаар ярилцлаа.
-Хорт хавдрын өвчлөл дунд бүдүүн гэдэсний хавдрын өвчлөл хэдэн хувийг эзэлж байна вэ. Монголд хэрхэн оношилдог юм бэ?
-Бүдүүн гэдэсний хорт хавдар нь дэлхийд хамгийн түгээмэл тохиолддог гурван хорт хавдрын нэгд тооцогддог. Хөгжсөн орнуудад илүү өндөр, хөгжиж буй оронд дунд зэрэг байдаг. Монгол Улс хөгжиж байгаа орны тоонд багтдаг. Гэхдээ сүүлийн 10 жилийн хугацаанд бүдүүн гэдэсний хорт хавдар 8 дахин ихэссэн байна. 2023 онд хавдраар оношлогдсон хүмүүсийн статистик мэдээлэл дөрөвдүгээр сард гарна. 2022 оны мэдээллээр бүдүүн гэдэсний хорт хавдраар 300 гаруй хүн шинээр оношлогдсон. Жилээс жилд энэ тоо нэмэгдэх хандлагатай байгаа.
Оношилгооны хувьд эход харуулж, рентгенээр илэрдэг төрлийн хавдар биш. Ихэвчлэн бүдүүн гэдсэнд дурангийн үзлэг хийж оношилно. Олон нийтийн дунд бүдүүн гэдсээ дурандуулах хандлага муу байсан. Харин 2022 оны тавдугаар сарын 1-нээс улс орон даяар эрт илрүүрэг эхэлснээр оношилгоо сайжирч байна.
Иргэд бүдүүн гэдэсний дуран гэхээр 80 см-ийн урттай гуурсыг шулуун гэдэс рүүгээ хийлгэхээс айж байна гэдэг. Гэхдээ айх зүйлгүй, их айгаад байвал унтуулгатай хийлгэж болдог. Иргэдийн дунд “Дуран аймаар” гэдэг хандлагыг өөрчилж байж оношилгоо сайжирна, эрт илрүүлнэ, эмчилгээ үр дүнтэй болно. Ер нь ямар ч төрлийн хорт хавдрыг эрт илрүүлэхэд эмчилгээний үр дүн сайн байдаг.
Мөн эрт илрүүлгийн үеэр өтгөнд далд цус илрүүлэх шинжилгээ авч байгаа. Уг шинжилгээгээр бүдүүн гэдэс нь үрэвсэлтэй байна уу, шархлаа байна уу, кроноор өвчилсөн байна уу гэдгийг мэдэж болно. Крон өвчин өөрөө бүдүүн гэдсэнд хавдар үүсгэх эрсдэлт хүчин зүйл болдог. Эсвэл бүдүүн гэдсэнд байгаа ургацгууд цусаар шүүрч байгаа эсэхийг өтгөнөөс цус илрүүлэх шинжилгээгээр дохио өгч, цаашлаад нарийн шинжилгээ хийх урьтач нөхцөл болно. Гол давуу тал энэ. Тиймээс олон нийтийн дунд эрт илрүүлгийг дадал болгох нь чухал.
Хавдрыг эрт үед нь илрүүлбэл эдгэрнэ, үүсч болох эрсдэлээс сэргийлнэ, үсэрхийлэхгүй, дахихгүй...
-Бүдүүн гэдсэнд үрэвсэлт өвчин үүссэн эсэхийг өтгөнд хийх шинжилгээгээр эхний байдлаар мэдэх боломжтой юм байна гэж ойлголоо. Үүнээс гадна хүнд мэдрэгдэх, илрэх онцгой шинж тэмдэг байх уу. Жишээ нь, зарим хүн хоол шингэлт муу байна, өтгөн хатдаг зэргээ бүдүүн гэдэстэй холбоод байдаг тал бий. Энэ хэр үндэслэлтэй вэ?
-Ихэнх өвчтөн “эмч ээ, ямар ч зовуурь илрээгүй, өмнө нь үзүүлж байхад юу ч илэрч байгаагүй” гэдэг. Хамгийн сүүлд хэзээ үзүүлсэн бэ гэхээр 2-3 жилийн өмнө гэж ярьдаг. Тэгэхээр үзүүлээгүй цонх үед нь ямар нэгэн хавдар тусах эрсдэл үүсчихсэн байдаг. Тиймээс шинж тэмдэг хүлээхээс илүү жил бүр урьдчилан сэргийлэх үзлэгтээ тогтмол орж байх нь чухал. Ихэнх хавдар эхэн үе, дөнгөж эхэлж байхдаа шинж тэмдэг төдийлөн илрэхгүй, нуугдаж байгаад харанга дэгдээдэг. Биеэ хэт их чагнадаг хүмүүст өтгөнд нь далд цус илэрч болно. Өтгөнд цус илрэх нь үрэвсэлт өвчин, ургацгаас, хавдраас болсон байж ч болно. Эсвэл өтгөн нь бага зэрэг хар гардаг. Өтгөн хар гарна гэдэг нь нэлээд дээшээ зам руугаа өвчилсөн байна гэсэн үг. Түүнчлэн, хэвлийгээр өвдөх, өмхийгөөр унгах, өтгөн хатах зэрэг шинж тэмдэг илэрч болно. Ер нь өтгөн хатдаг хүмүүс бүдүүн гэдсээ заавал дурандуулаад үз гэж зөвлөнө. Учир нь, өтгөн хатдаг хүмүүс бусад хүмүүсийг бодвол бүдүүн гэдэсний хорт хавдар тусах эрсдэл өндөр байдаг. Яагаад гэвэл, бүдүүн гэдэс нь ууж, идсэн зүйлийн усыг нь татаад хэлбэржүүлж гадагшлуулах үүрэгтэй. Энэ процесс нь нэлээд урт замтай болохоор дунд явж байхдаа өтгөн нь хатчихдаг гэсэн үг. Энэ нь өөрөө янз бүрийн үрэвсэлт өвчин үүсгэнэ, дотоод орчин өөрчлөгдөхөд нөлөөлдөг.
-Бүдүүн гэдсэнд цус алдсан гэж яриад байдаг. Энэ өвчлөл нь ямар нөхцөл байдалд үүсдэг вэ?
-Жилд илэрч байгаа 300 гаруй бүдүүн гэдэсний хорт хавдрын тохиолдлын 75 орчим хувь нь хожуу оношлогддог. Хожуу оношлогдож байгаа иргэдийн хувьд бүдүүн гэдсэнд цус алдах эрсдэлтэй болоод ирдэг. Ер нь цус алдана гэдэг нь өндөр эрсдэлтэй болж байна гэсэн үг. Удаан хугацаанд өтгөн нь цустай, эсвэл өтгөн нь хар гарсан, арьс нь цайлттай явсан байдаг. Ингэж явсаар бүдүүн гэдэсний хорт хавдар нь хожуу шатандаа орчихсон байдаг. Ийм эрсдэл үүсгэхгүйн тулд дурандуулж, оношилгоогоо хийлгэж байх хэрэгтэй. Цус алдсан хүн ихэвчлэн эмчилгээ хийх боломжгүй болсон байдаг. Хоёрт, гэнэт их хэмжээгээр цус алдвал амь насаа алдах ч эрсдэлтэй. Зарим тохиолдол мэс засал хийгээд цус алдалтыг зогсоож, хавдрыг нь авдаг ч жилийн дотор өөр газар үсэрхийлчихдэг. Өөрөөр хэлбэл, эмчилгээ чадахаараа хийсэн ч эцсийн үр дүн буурдаг. Тиймээс эрт үед нь хавдрыг илрүүлдэг болчихвол ямарваа үүсч болох эрсдэлээс 100 хувь сэргийлнэ, хавдар илэрсэн ч бүрэн эдгэрэх боломжтой. Хавдар дахихгүй байх эрсдэлээс ч сэргийлнэ.
Хорт хавдраас урьдчилан сэргийлэх хамгийн чухал зүйл өөрийгөө хайрлаж, өөрөөсөө л эхэлнэ. Эхлээд өөрийгөө үзүүлж, урьдчилан сэргийл. Өөрөө эрүүл байвал гэр бүлээ үзүүлж, санаа тавих хэрэгтэй. Үзүүлэх юмсан гэж бодоод явахаас илүү үйлдэл хийхийг зөвлөж байна.
ХСҮТ-ийн Ерөнхий мэс заслын тасгийн их эмч М.Чинзориг
-Тэгвэл бүдүүн гэдэсний хорт хавдар тусах эрсдэлийг юу нэмэгдүүлж байна вэ. Хоол хүнс үү, амьдралын ямар буруу хэв маяг илүү нөлөөлдөг вэ?
-Бидний өдөр тутмын амьдралын хэв маяг, хоол хүнс их нөлөөтэй. ХСҮТ, Шагдарсүрэнгийн нэрэмжит Анагаах ухааны хүрээлэнгийн судалгааны баг хамтраад Монгол Улсад бодисын солилцооны ямар өвчлөл их байна, юу голлон нөлөөлж байна гэдгийг нарийн судалж байна. Ер нь дийлэнх судалгааг харахад, хорт зуршил буюу архи, тамхи эрсдэлт хүчин зүйл болж байна. Хоёр эрэгтэй тутмын нэг, дөрвөн эмэгтэй тутмын нэг нь дам тамхидалтай байна. ДЭМБ-аас 1998 онд хорт хавдар үүсгэх хамгийн том хүчин зүйл бол архи, тамхи гэж зарласан. Хоёрт дахь гол хүчин зүйл нь таргалалт. Дээр нь, монголчуудын махны хэрэглээ өндөр байгаатай холбоотойгоор бодисын солилцооны өвчлөл ихэсч байна. Ногоо, эслэг ихтэй хоол хүнс бага хэрэглэдгээс хүн амын дунд өтгөн хаталт их байдаг. Өтгөнөө хатаах хоол хүнс илүү их хэрэглэж байна гэсэн үг. Ер нь монгол хүн өдөрт 100-300 грамм мах хэрэглэвэл зүгээр. Үүнээс дээшлэх тусам боловсруулалт, шингээлт муудна. Дээр нь, хөдөлгөөний хомсдолтой, шингэн хангалттай уудаггүй зэргээс кроны өвчин үүсдэг.
Ер нь бүдүүн гэдэсний хавдар эмэгтэйчүүдтэй харьцуулахад эрэгтэйчүүдэд хоёр дахин илүү тохиолддог. Нөгөө амьдралын хэв маягтай нь холбоотой. Тамхи, идэж байгаа хоол хүнс, таргалалт өндөр байгаатай холбоотой.
-Зарим хүн өдөр бүр тогтсон цагт өтгөнөө гаргадаг, зарим нь 3-4 хоног гадагшлуулдаггүй гэж ярих тохиолдол байдаг. Энэ нь юутай холбоотой байдаг вэ?
-Хүний гэдэсний гүрвэлзэх хөдөлгөөн сайн байвал өдөр бүр тогтмол өтгөнөө гадагшлуулж байх ёстой. Гүрвэлзэх хөдөлгөөнөө сайн байлгахын тулд жингээ тогтмол барих хэрэгтэй. Хүн таргалалттай байх тусам өтгөн хаталт нэмэгдэнэ. Учир нь, бүдүүн гэдэсний чацархай болон ойролцоох өөхөн эд нь бүдүүрчихдэг. Энэ нь гүрвэлзэх хөдөлгөөнийг алдагдуулдаг. Жишээ нь, махлаг хүний ходоод, бүдүүн гэдэс туранхай хүнийхээс жижигхэн байдаг. Өөхлөөд гүрвэлзэх хөдөлгөөнийг алдагдуулж, эрүүл биш байна гэсэн үг.
Дээр нь өглөө юм идэхгүй байх нь өтгөн хатахад нөлөөлдөг. Учир нь, өлөн үедээ юм идэх нь цөс ялгарч дотоод шүүрлийн үйл ажиллагааг хэвийн хангах нөхцөл бүрддэг. Гэдэсний үйл ажиллагаа, өөх задлах үйл ажиллагаа хэвийн явагддаг. Өглөө юм идэхгүй, өдөр, орой хэт их ачаалал өгснөөр цөс ялгарахгүй, дотоод шүүрлийн систем алдагдах талтай байдаг.
-Иргэд хавар, намар ходоод, бүдүүн гэдсээ цэвэрлэх нэрээр туулгах эм, бэлдмэл их хэрэглэдэг. Энэ нь дотоод орчинд ямар нөлөөтэй вэ. Мөн бүдүүн гэдэсний хананд дархлааны ашигтай бактериуд байдаг гээд байнга нэмэлт бактери хэрэглэх нь зөв үү?
-Хэт их цэвэрлэх нь хэвийн систем, дотоод орчныг алдагдуулж магадгүй. Шинжлэх ухааны баталгаатай, нотолгоотой зүйл биш шүү дээ. Энэ талаарх нарийн судалгаанууд ховор байдаг. Ер нь хүмүүс янз бүрийн нэмэлт бүтээгдэхүүн хэрэглэдэг болсон байна. Гэхдээ нэмэлт эм, бэлдмэл сайн, мууг судалгааны үр дүн тодорхойлно.
Ашигтай бактерийн хувьд үнэхээр сайн үр дүнтэй гэдэг нь туршилт, судалгаагаар баталгаажсан бол зөв тунгаар ууж хэрэглэхэд буруудахгүй. Ашигтай бактери хүнд илүүдэхгүй, ялангуяа хавар, намар хэрэглэж болно. Хүний бие дэх ашигтай бактери багасахаар дархлаа унах, ханиад томуунд өртөмхий болох, цаашлаад бүдүүн гэдэсний үрэвсэлт өвчнийг даамжруулах нөхцөлийг бүрдүүлж болно.
-Бүдүүн гэдэсний хорт хавдраар оношлогдлоо гэхэд ямар дарааллаар эмчилгээ хийгддэг вэ?
-Бүдүүн, шулуун гэдэсний эмчилгээ дэлхий дээр нэлээд сайн шийдэгдсэн гэж үздэг. Хавдрын эмчилгээг дөрвөн үе шатанд хуваан эмчилгээ хийдэг. Эрт үеийн буюу 1-А хэсэгт бүдүүн гэдэсний дөрвөн давхаргын эхний давхаргын салстыг хуулах эмчилгээг хийнэ. Үүнийг дурандуулж байх явцад ургацагавахдаа төстэй аргаар авчихдаг. Дурангийн аргаан хийнэ. Эрт үедээ оношлогдоод салст хуулчихвал тухайн хүн 100 хувь эмчлэгдэж байна гэсэн үг. Мэдээж хяналтдаа байнга орно, гэхдээ хими болон бусад эмчилгээ хийх шаардлагагүй. Харин 1-А-аас хойшоосоо давхарга руугаа нэвчсэн хавдарт мэс засал хийх заалттай. Мэс заслыг мөн л эрт үедээ хийвэл үр дүн сайн байна. Мэс засал гэдэг нь бүдүүн гэдэсний хавдартай хэсгийг хэсэгчилж тайрна гэсэн үг. Мөн эрт үеийн хавдарт мэс заслаар бүрэн эдгэрэх боломжтой. Зарим тохиолдолд дурангийн аргаар ч мэс засал хийж байгаа. Гол нь монголчуудын хувьд дандаа хожуу шатандаа илэрч байгаа нь асуудал болоод байна.
-Иргэдэд өгөх хавдраас урьдчилан сэргийлэх зөвлөмжөөр ярилцлагаа өндөрлөе.
-Хорт хавдраас урьдчилан сэргийлэх хамгийн чухал зүйл өөрийгөө хайрлаж, өөрөөсөө л эхэлнэ. Эхлээд өөрийгөө үзүүлж, урьдчилан сэргийл. Өөрөө эрүүл байвал гэр бүлээ үзүүлж, санаа тавих хэрэгтэй. Үзүүлэх юмсан гэж бодоод явахаас илүү үйлдэл хийхийг зөвлөж байна. Хэрвээ хэвлийд ямар нэгэн өвдөлд зовуурь мэдэгдвэл бүдүүн гэдэс болон ходоодны дуранг зайлшгүй хийлгэх шаардлагатай. Ингэж байж л та өөрийгөө эрүүл гэдгээ батална, урьдчилан сэргийлж чадна. Дурандуулах гол үзлэгээ дараа жил, дараа хавар гэж битгий хойшлуул. Манай дээр оношлогдсон хүмүүсийг харахад, хэвлийгээр өвдсөнийгөө нойр булчирхай гэж өөрөө оношилж явсаар байгаад сүүлдээ дуран хийлгэж бүдүүн гэдэсний өвчин байх жишээтэй. Олгой, цөс, нойр булчирхай, ходоод бүдүүн гэдэс гээд бүгд хэвлийгээр өвдөлт өгнө, ойролцоо шинж илэрнэ. Энэ нөхцөлд ямар ч эргэлзээгүйгээр дурандуулах хэрэгтэй. Ургацагтай бол тайруулчихна, том эрсдэлээс урьдчилан сэргийлэх боломжтой. Ялангуяа 45-аас дээш насныхан үзлэгтэй тогтмол хамрагдахыг зөвлөе.
Яагаад гэвэлбүдүүн гэдэсний дуран хийлгэх нь хорт хавдар үүсэхээс 100 хувь хамгаална, хамгийн сайн урьдчилан сэргийлэлт болно. Учир нь, бүдүүн гэдсэнд 1 см-ээс урт ургацаг байвал энэ нь хорт хавдар болох магадлал нь 100 хувьтай гэж үздэг. Тиймээс дурандуулах явцдаа мэдвэл ургацгийг хуулах эмчилгээг хийх хэрэгтэй.
