Дарь-Эх, Монел, Шинэ монел, Цагаан давааны орчимд өнгөрсөн амралтын өдрүүдэд буусан үерийн гамшгийн дараах нөхцөл байдлыг сурвалжлахаар Баянзүрх дүүргийн 21-р хороог зорилоо. Монелын уулзвараас зүүн тийш салдаг засмал замыг хаажээ. Үерийн усаар урсаж орж ирсэн лаг шавар, хог хаягдлыг цэрэг, цагдаа, техникийн хүчээр цэвэрлэх ажил энд ид өрнөж байна.

Хөдөө явж байгаад сүлжээ орж иртэл хөрш нь залгаж хашаа, гэр нь үерт урссан гэдгийг дуулаад яаравчлан ирсэн гэх иргэнтэй таарав. Тэрээр Нийслэлээс хохирсон иргэдэд нөхөн төлбөр олгоно гэсний дагуу Нийслэлийн Шуурхай штаб байрлаж буй Баянзүрх дүүргийн 127-р сургууль руу явж буй нь энэ аж. Монелын уулзвараас 127-р сургууль хүртэлх 300 гаруй метр зайд байх бараг бүх айл үерт өртөж, эд хөрөнгөөрөө хохирч, сүйджээ. Хүрз барих чадалтай хүн бүр хог, шаврыг түрж зайлуулах ажилд нэгджээ. Аль нэг гудамжны мухарт үерийн усаар хальсан модон жорлонгийн бохир тогтож, эргэн тойрон бүгзгэр элс шороо дэгдэж, нэхүүн үнэр үнэртэх бөгөөд байгалийн хямрал нүүрлэсэн гамшгийн бүсэд хүүхдүүд бужигнаж, дугуй жийсэн жаалууд шавар ачсан том машинуудтай зэрэгцэн тоглоно.

Ийм дүр зураг дундуур алхсаар 127-р сургууль дээр ирлээ. Нийслэлийн Шуурхай штаб дээр төрийн алба хаагчид иргэдийн хохирлыг баталгаажуулж, нөхөн олговор олгох бүртгэлийг хийсэн байдалтай хөл хөдөлгөөн ихтэй байв. Дугаарлан зогсох иргэдийн сэтгэгдлийг сонсоход, хэдий байгалийн давагдашгүй хүчин зүйл тохиосон ч урьдчилан сэргийлэх боломж байсан. Гэвч Дарь-Эхийн айлуудын шаардлагыг хэн ч тоож сонсдоггүй. Хохирлыг татвар төлөгчдийн мөнгөөр бус үерийн даланг таглаж хог асгасан хүмүүсээр нь төлүүлж, хариуцлага тооцох ёстой зэргээр байр суурийг илэрхийлж, бухимдаж байв.

Ийнхүү бид үерийн ус бууж ирсэн Жамсран уулын арыг зорилоо. Шуурхай штаб байрлаж байгаа газраас хагас цаг хэртэй алхаад уулын ус буудаг жалга буюу үерийн амны эхэд хүрч очсон юм. Энд буусан айлуудын ихэнх нь зөвшөөрөлгүй аж.

БЗД-ийн 21-р хорооны нутаг дэвсгэр хүмүүсийн хэлж заншсанаар "Ганц худгийн задгай" орчимд амьдардаг иргэн үерийн усаар хашааных нь урд талын жалга сэт цохигдож, өргөөшөө 10 орчим метр, доошоо 4 метр гаруй гүн ухагдсан талаар ярив. Түүний хэлснээр өмнө нь хоёр машин зэрэгцүүлж зогсоодог байсан жалганы хөвөө өнөөдөр хоёр хүн зөрөхөд хүндрэлтэй, доошоо нурах эрсдэлтэй болжээ.

Тэрээр зөвшөөрөлгүй газарт жилийн өмнө хашаа худалдан авчээ. Анхнаасаа зөвшөөрөлгүй газар гэдгийг мэдэж байсан ч хүүхдүүдийнхээ сургууль, цэцэрлэг, төв зам, хотын төв, ажилтайгаа ойр гэх шалтгаанаар яах ч аргагүй энд амьдарч байгаагаа учирласан юм. Уг нь тэрээр Гачуурт орчимд газар авахаар сонирхсон ч авч хүчирхээргүй үнэтэйн дээр засмал замаас 15 км зайтай тул хүүхдүүдээ зөөх, ажилдаа ирж очиход өдөр бүр дор хаяж 4-5 цагийг зам дээр өнгөрүүлэх нь бүтэшгүй санагдсан гэв. Хэрэв сургууль цэцэрлэг, ажлын байр, зах зээл нь бэлэн бол аль болох хотын зах руу нүүх сонирхолтой аж. Хамгийн гол нь, энэ айл яг одоо үерийн амнаас нүүхэд бэлэн. Гэвч тэднийх нүүгээд явахад хэн нэг нь дараагийн хүнд энэ газрыг зарах болно. Сонгууль далимдуулаад газрын гэрчилгээг нь олгоно. Орон нутагт ажлын байр, хотын захад амьдрал байхгүй тул айлууд хотын төвтэй ойр Дэнжийн мянга, Дарь-Эх орчимд үерийн аман дээр хууль бусаар буудаг байдал үргэлжилсэн хэвээр байна гэж бодож явдгаа хуваалцсан юм.

"Ганц худгийн задгай" орчимд амьдардаг айлууд үерийн буруутан бол шөнө дөлөөр нууцаар ирж үерийн далан дээр барилгын хог асгадаг этгээдүүд гэдгийг дуу нэгтэй хэлж байв. Үнэхээр ч үерийн усанд зад цохиулсан жалганд барилгын хог хурж, бөглөсөн байх бөгөөд эцэстээ далан хальж Монелын уулзвар хүртэл задгай урсахдаа олон айлын өмч хөрөнгийг хуу хаман оджээ. Гэвч Дарь-Эх орчимд ийм их барилгын хог овоолох хэмжээний өндөр байшин баригдсан зүйл огт харагдахгүй аж. Оршин суугчдын хэлж байгаагаар 100 айл болон хотын төвд баригдаж байгаа бараг бүх барилга энд ирж хогоо асгадаг. Барилгын суурь ухахад гарсан модон жорлонгийн лаг шавар холилдсон шороог энэ хавьд шууд асгадаг учир амьдрах байтугай амьсгалахад ч бэрхшээлтэй үмхий ханхалдаг гэв. Саяны үерийн усанд хамаг хог, шавар нь туугдсанаар үмхий самхай нь арилсан гэж байв.

Уг нь Дарь-Эхийн энэ орчмоос 10 гаруй км-ийн цаана Цагаан давааны хогийн цэг бий. Гэтэл барилгын хог ачсан машинууд тийш явах шатахууны мөнгө, цагаа хэмнээд энэ хавьд ирж хогоо асгадаг аж.  

Хамгийн ноцтой нь, Баянзүрх дүүргийн 21-р хорооны удирдлага, хэсгийн ахлагч тэргүүтэй хүмүүс 5, 10 төгрөг авч энэ хавьд барилгын хог асгуулдаг. Уулын аманд байх тоосгоны үйлдвэр уулын ус урсдаг жалгыг хогоор дүүргэж, техникээр түрж тэгшлээд газрыг нь зардаг. Энэ хавийн зарим айл ч үүнтэй эвлэрч хэдэн төгрөг аваад хог асгахыг зөвшөөрдөг. Бүр хэсгийн төлөөлөгч нь өөрийнхөө хашаанд хог асгуулж байгаад Дарь-Эх орчмын айлуудын тогийг тэр чигт нь тасалж байсан тохиолдол гарч байжээ.

Улмаар иргэд барилгын хог асгаж байгаа асуудлаар дүүрэг хороонд хандаж, заргалдахад "халамжаас хасна, хүүхдүүдийг чинь сургууль, цэцэрлэгт бүртгэхгүй" гэх зэргээр дарамталдаг гэв. Тиймээс бидэнтэй уулзсан оршин суугчид хэвлэлд нэрээ гаргахаас айж байгаагаа илэрхийлж байсан юм.

Эндэхийн айлууд барилгын хог асгуулахгүй гэсэндээ гудамжныхаа эхэнд төмөр хаалга хүртэл босгожээ. Гэвч шөнө дөлөөр хаалга цоожийг нь эвдэж орж ирээд хог асгачихсан байдаг аж. Тэд сүүлийн 2-3 жилийн турш үерийн далан хааж, жалганд барилгын хог асгаж байгаа асуудлаар дүүрэг, хороо, Нийслэлийн газрын алба, Экологийн цагдаа, БОАЖЯ гээд холбогдох бүх төрийн байгууллагад нь ханджээ. Гэвч тэднийг сонсож, асуудлыг шийдвэрлэх ямар ч арга хэмжээ авч байгаагүй. Өөрсдөө хог асгахаар ирсэн машинуудтай тэмцэж, хөөж туугаад сүүлдээ бүгд залхсан талаараа хуучилсан юм.

Товчхондоо, Цагаан давааны цэг дээр булшлагдах ёстой байсан барилгын хог олон жил энд овоорч, үерээр доош туугдахдаа олон айлыг хохироож, эрдэнэт хүмүүний амь насыг авч одсон гамшгийг дагуулсан аж. Нэгэнт ном журмаараа аль эрт хогийн цэг дээр дуусах ёстой байсан тэрхүү хог үерээр хаа сайгүй тарж, татвар төлөгчдийн мөнгөөр Цагаан даваа руу нь зөөж байгаа нь эмгэнэл гэлтэй.

Тэгвэл эндэхийн иргэд өнгөрсөн амралтын өдрүүдэд болсон гамшигт үйл явдлыг энэ бол уулын ус урсдаг жалгыг тэширтэл хог асгаснаас гадна дүүрэг, хорооны хурган дарга нарын авлига, "чихгүй төр"-өөс улбаатай авлигын үер гэж тодорхойлсон юм.

Гэтэл эсрэгээрээ "ниргэсэн хойно нь хашхирав" гэгчээр болоод өнгөрсөн үерийн ард том дарга нар ирж үерийн ус урсгадаг жалганд барилгын хог булсан этгээдүүдийг олж, хариуцлага тооцох бус энэ хавийн оршин суугчдыг зандарч, хөөж тууж байгаад бухимдалтай байлаа. Гэхдээ нэг бус айл Нийслэл болон төрийн захиргааны эрх бүхий албан тушаалтнуудтай уулзаж, зөвшөөрсний үндсэн дээр нүүж байгаа аж.  

Магадгүй бид утасны араас энэ хүмүүсийг буруутгаж, өөртөө болон өрөөл бусдын хөрөнгөд хайхрамжгүй хандах байдлыг нь буруутгаж болох юм. Гэвч нөхцөл байдлыг нүдээр үзэхэд энэ хавийн оршин суугчдын эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах эрх бүрэн хаягдсан, асуудлыг хэлээд хэн ч хүлээн авдаггүй, тоогддоггүй, хэн ч анхаардаггүй яг л "Parasite" кино шиг дүр зураг харагдаж байв. Нийслэлийн суурьшлын бүсэд мал тэжээхийг хориглох тухай захирамж 2017 онд гарсан байтал өнөөдрийг хүртэл энэ хавьд бэлчиж, овоолсон хогийг сандайчих үхэр мал хотын гэр хорооллын эдгээр газруудад төрийн хараа хяналт орхигдож, иргэдийн нийгмийн асуудал бүрэн хаягдсан байгаагийн тодорхой дүр зураг юм. Гэтэл Дарь-Эх, Монел орчимд болсон үерийн эх болох Жамсран уулын ар хавиар асгасан барилгын хогийг түрж тэгшлэн, хашаа хатгаж зарна гэх хаяг байрлуулсан байгаагаас үзэхэд энэ асуудал цаашид ч үргэлжлэх бололтой.