Эдийн засагч Б.Мөнхсоёлтой ярилцлаа.
-Энэ долоо хоногт УИХ-ын нэгдсэн чуулганаар 2020 оны төсвийн тодотголыг хэлэлцэн батлах гэж байна. Гэтэл төсвийн алдагдлыг тэнцвэржүүлсэн орлогоор тооцоход ДНБ-ий 12.5 хувь буюу 4.8 их наяд төгрөгтэй тэнцэж байна. Эдийн засагчид ийм их алдагдалтай төсөв баталж байгаад шүүмжлэлтэй хандаж байгаа. Харин таны байр суурь ямар байна?
-Төсөв тодотгох шаардлагатай байгааг сонгууль болохоос өмнө хэд хэдэн удаа эдийн засагчид болон сөрөг хүчнийхэн хэлж байсан. Тухайн үед Сангийн яам “Эхний хагас жилд хүндрэлтэй, алдагдалтай байх ч, сүүлийн хагас жилд нөхөх боломжтой. Тиймээс төсөв тодотгох шаардлагагүй” гэж байсан.
2020 оны төсвийн тухай хуулиар төсвийн алдагдлыг 2.2 их наяд төгрөг буюу ДНБ-ий 5.1 хувь байхаар баталсан. Гэтэл коронагийн нөхцөл байдалтай холбогдон эдийн засгийн болон бизнесийн салбарт маш их өөрчлөлт орсон. Тодруулбал, манай гол төсвийн орлогыг бүрдүүлдэг экспортын хамгийн том салбар болох уул уурхай, нүүрсний экспортыг түр зогсоосноос гадна төрөл бүрийн үйлчилгээний газар, үсчин гоо сайхан, аялал жуулчлалын салбар зэрэг үйлчлүүлэгчдийн тооноос ашиг, орлого нь шууд хамаардаг бизнесийн салбарынхан болон бусад аж ахуйн нэгжүүдийн үйл ажиллагаа ерөнхийдөө царцанги болсон. Энэ нь мэдээж ашиг, орлого эрс буурч, ажилгүйдэл нэмэгдэхэд нөлөөлсөн.
МҮХАҮТ-ын судалгаагаар Зөвхөн эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж борлуулах бус түүнчлэн ложистикын болон түүхий эд материал, эд анги тээвэрлэдэг компаниудад хүндрэл учирч байна. Аялал жуулчлалын салбарт гэхэд 45-аад хувь нь цомхотголд өртөж байна, ажилгүй болж зогсож байна. Ялангуяа зээлтэй ААН-үүдэд хүндрэл учирч байна гэх мэт судалгааны үр дүнг танилцуулж байсан. Тиймээс эдийн засгийг эрчимжүүлэхийн тулд Монголбанкнаас гаргасан шийдвэрүүдийн нэг нь бодлогын хүүг бууруулсан явдал байсан. Бодлогын хүү 11 хувь байсныг эхлээд 10 хувь, дараа нь 9 хувь болгож тус тус бууруулсан. Эдийн засагчид ч бодлогын хүүг нэг оронтой тоонд буулгах нь зүйтэй гэж үзэж байсан. Зээлийн төлөлтийн хугацааг хойшлуулсан учраас чанаргүй, хугацаа хэтрүүлсэн зээлийн хэмжээнд хүчтэй өөрчлөлт орохооргүйгээр зохицуулалт хийсэн.
Нөгөө талдаа эрчимжүүлэх хөтөлбөрийн хүрээнд хэд хэдэн арга хэмжээ авсны дотор ААН-ийг орлогын албан татвараас чөлөөлөх, НДШ-ээс чөлөөлөх, ажлын байрыг хадгалсны урамшуулал зэрэг багтсан. Өөрөөр хэлбэл, нэг талдаа корона, нөгөө талдаа эдийн засаг, бизнесийн салбарт үүссэн нөхцөл байдлаас шалтгаалан төсвөөр дэмжих буюу зардлыг нэмэх шаардлагатай болсон. Энэ утгаараа төсөв тодотгох нэн шаардлагатай болсон. Гэтэл үүнийгээ сонгууль өнгөрсөн хойно хүлээн зөвшөөрлөө. Маш богино хугацаанд төсвийн тодотголын төслийг боловсруулаад УИХ-ын дөнгөж сонгогдсон гишүүдэд богино хугацаанд хэлэлцүүлэхээр өргөн барьж байгаа нь эргээд төсвийн тодотголын үйл явц чанаргүй болох хүссэн үр дүндээ хүрэхгүй байх магадлалыг бий болгож байгаа юм. УИХ-ын гишүүд гэдэг төрөл бүрийн мэргэжлийн хүмүүс байгаа шүү дээ. Тэгэхээр төсвийн тодотголд дорвитой оролцоотой байж чадах эсэх нь эргэлзээтэй.
-Хөрөнгө оруулалтын зардлаас бараг л танаагүй байна гэх шүүмжлэл байна. Үүнээс дахин танах боломж байгаа болов уу?
-Төсвийн тодотголын төслийг харахад нөгөө л тойрогтоо төсөв татдаг, улс үндэстний хэмжээнд биш тойргоо илүү торддог, муу үгээр хэлэхэд усалдаг шинж чанар руугаа орж байна. Төсвийн зарцуулалтыг хангалттай эрэмбэлж танахгүй байна. Төсвийн тодотголоор хамгийн гол харах ёстой зүйл нь зардлыг багасгах буюу хөрөнгө оруулалт, барилга байгууламжийн төсвийг зайлшгүй өнөөдөр шаардлагатай эсэхийг харгалзсан эрэмбэ дарааллаар нь боломжоороо танах юм. Энэ жил дөнгөж суурийг нь тавьж байгаа, зарим сумдад эхлээгүй байгаа, ирэх ондоо ч зарим нь баригдаж дуусах нь тодорхойгүй сумын соёлын төвүүд, захиргааны барилга, улсын өрийн дарамтыг нэмэгдүүлэх шинжтэй энэ төрлийн хөрөнгө оруулалтын төсвийг танах хэрэгтэй. Жишээлбэл, Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын багцад орсон сумын захиргааны барилга, Боловсролын сайдын багцын сумын соёлын төвүүд байна. Нэмж жагсаавал,
-Үндэсний номын санг буулгах 10 тэрбум 205 сая төгрөг
-Хэнтийн Хэрлэн суманд Ханхэнтий чуулгын барилгад 2.5 тэрбум төгрөг
-Хэнтийн Хэрлэн суманд Орон нутаг судлах музейн барилга 50 сая төгрөг
-Ховдын Үенч суманд Өв соёл хүндэтгэлийн өргөө 1.5 тэрбум төгрөг
-Хэнтийн Мөрөн суманд 240 хүний суудалтай соёлын төвийн барилга 500 сая төгрөг
-Хэнтийн Норовлинд 400 хүний суудалтай соёлын төвийн барилга 2 тэрбум зэрэг хөрөнгө оруулалтын төслүүд байна. Бусад төслүүдийг ч сайтар харах хэрэгтэй. Нэн шаардлагагүй олон төсөл байна. Олон улсад аливаа төслийг ач холбогдлоор нь эрэмбэлдэг. Өнөөдөр зайлшгүй барих шаардлагатай юм уу эсвэл өнөөдөр бидний тулгамдсан асуудал болох гадаадад гацсан иргэддээ анхаарч дэмжих үү? Гэнэт коронавирусийн халдварыг дотооддоо алдлаа гэхэд манай улс бэлэн бил үү. Эмнэлгийн болон анагаахын хүчин чадал мөхөс байгаа энэ үед бүхнээ шавхах нь оновчгүй.
Дээрээс нь 2021 оноос эхлэн бид 2.9 тэрбум ам.долларын өр төлж эхэлнэ. Гэтэл ханш савлагаатай, төгрөг суларсаар байгаа тохиолдолд доллар худалдаж авах гэж үндэсний л мөнгөн тэмдэгтээ зарцуулна. Тэгэхээр төгрөгөөр илэрхийлэгдэх өрийн хэмжээ нэмэгдэнэ. Орлого нь маш бага, зарлага нь их болчихоор төсвийн алдагдлыг тэнцвэржүүлсэн орлогоор тооцохоор 4.8 их наяд төгрөг буюу ДНБ-ий 12.5 хувьтай тэнцэж байна. Энэ нь Төсвийн тогтвортой байдлын хуулийг зөрчиж байна. Хуулиараа төсвийн алдагдал ДНБ-ий 5.1 хувьтай тэнцэх ёстой. Гэтэл эхний хагас жилийн байдлаар л энэ хэмжээнд хүрсэн.
Төсвийн тогтвортой байдлын хуулийн хүрээнд Засгийн газрын өрийн тааз, төсвийн алдагдлыг хязгаарлах хэмжээ, эрдэс баялгаа үнийг сүүлийн 12 жилээр дундажлан тооцох, зарлагыг хурдтай өсгөхгүйн тулд өсөлтийн хувь хэмжээг өмнөхөөсөө өсгөхгүй байх гээд дөрвөн гол дүрэм бий. Үүнийгээ баримтлахгүй, зөрчсөн хойноо Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийг өөрчилдөг. Одоо 5, 6 дахь удаагаа өөрчлөх гэж байна. Тэгэхээр иргэд хуулиа сахих ёстой юм уу, хуулиа зөрчсөнийхөө дараа өөрчилж болдог юм уу гэдгийг асуух л ёстой. Ийм ёс зүйгүй үйлдэл давтагдсаар байна. Үүн дээр бас хариуцлагын асуудал хөндөгдөж байгаа юм. Магадгүй хуульчид ч мөн үүнийг анзаарч байгаа байх. Одоо эдийн засаг эмзэг байгаа үед маш болгоомжтой бөгөөд оновчтой, зөв зарцуулалтыг хийх, аль болох бүсээ чангалахыг зөвхөн өрх гэрүүд гэлтгүй улс эх орны түвшинд бодох ёстой. Энэ долоо хоног юу юугүй дууслаа. Ямар анализ явж байна, мэргэжлийн хүмүүс юу гэж хэлж байна гэдгийг хэрхэн тусгаж байгааг мэдэхгүй. Нэг өдөр хуралдаад л баталчих вий гэдэг айдас байна.
-Их хэмжээний алдагдалтай төсөв батлах нь цаашдаа ямар үр дагавартай вэ?
-Хамгийн наад зах нь өр байна. Бид өрөө дарахдаа хадгалж, арвижуулж олсон хөрөнгөөрөө биш өрөөр дарж байна. Одоогийн төлөвлөгөөгөөр дотоодын зах зээлээс 1.2 их наяд, гадаадын зах зээлээс 1.4 их наяд төгрөгийн бонд босгоно гэж төлөвлөжээ. Олон улсын санхүүгийн зах зээл дээр хөрөнгө оруулагчид бусад улсуудтай харьцуулахад Монгол Улсын зээлжих зэрэглэл чухал үүрэгтэй. Хөрөнгө оруулагчид аль улсын бонд лүү эрсдэлтэй байгааг тооцдог. Тэр эрсдэлийг тооцохын тулд зээлжих зэрэглэлийг хардаг юм. Хамгийн сүүлд манай улсын зээлжих зэрэглэл (В-) болж, тогтвортой байдлаас тогтворгүй рүү орсон. Цаашлаад улс орны эдийн засгийн байдал, улс төрийн болон засгийн газрын өгөөжтэй үйл ажиллагаа, тогтвортой байдлыг харна. Мөн бизнесийн салбарын өсөлт дэвшил ямар байгааг харна. Тэгэхээр манай зээлжих зэрэглэл буурсан учраас зээлийн өртөг өндөр болно гэсэн үг.
Өмнө нь бид нар хамгийн өндөр нь 10.7 хувь, хамгийн багадаа 4.125 хувийн зээлийн хүүтэй бонд босгож байсан. Тэгэхээр манай өнөөгийн эдийн засгийн нөхцөлд өртөг өндөр болно. Тиймээс эдийн засагчдын өгч байгаа нэг зөвлөмж нь дотооддоо бонд босгох нь зүйтэй, гэхдээ блокчэйн, өндөр технологи ашиглах тухай ярьж байгаа юм. Энэ тохиолдолд ОУВС-ийн хөтөлбөр зайлшгүй хэрэг болно. Гэтэл ОУВС-аас манай засаг өмнөх гэрээгээ хангалттай биелүүлээгүй гэж үзээд орж ирэхээргүй байгаа. Банкны салбарын реформ тулгамдаж байна. Одоогийн байгуулагдсан Засгийн газар эдийн засгийн болон банк санхүүгийн салбарт хэрхэн шинэчлэл хийх, хэрхэн нээлттэй бөгөөд ил тод байхаас их зүйл хамаарна. Эргээд эдийн засаг царцанги, төсвийг орлого бүрдэхээргүй байгаа байдал нь манай ААН-үүд, хувийн байгууллагуудад амаргүй цаг мөч ирж байгааг сануулж байна.
-Ер нь Сангийн сайдын өргөн барьсан төсвийн төслийн шууд баталчихдаг талтай шүү дээ. Эдийн засагчид, мэргэжлийн хүмүүсийн байр суурийг тусгахгүйгээр ингэх нь бас хардлага төрүүлдэг талтай?
-Гол хардлага нь одоо болох орон нутгийн сонгууль, дараа жилийн Ерөнхийлөгчийн сонгууль. Ер нь бид бүгд л мэдэж байгаа шүү дээ. Жил болгоны төсвийн орлогоо хэт өөдрөг төсөөлдөг болохоор сүүлийн жилүүдэд хамгийн багадаа нэг их наяд төгрөгийн алдагдалтай байсаар ирсэн. Нэмээд сонгуультай жил энэ алдагдал эрс өсдөг.
-Эдийн засагчид одоо биш ирэх онд эдийн засаг улам хүндэрнэ гэж дүгнээд байна. Харин таны хувьд?
-Ирэх оноос бид 2.9 тэрбум ам.долларын өр зээлээ төлж эхэлнэ. Урсгал зардлын 15, 16 хувийг зээлийн хүүгийн төлбөрт зарцуулдаг байсан бол энэ хэмжээ өсөх нь. Тэгэхээр ажлын байрыг нэмэгдүүлэх, зорилтот бүлэгт чиглэсэн халамжийн бодлого хэрэгжүүлэх, хөрөнгө оруулагчдаа дэмжих, дэд бүтцээ сайжруулах хэрэгцээг хангахаас илүү өр зээлдээ л түлхүү анхаарах нь.
