Санхүү эдийн засгийн сургуулийн багш, эдийн засагч Ж.Дэлгэрсайхантай ярилцлаа.
-Эхлээд хөл хорио тогтоосонтой холбоотойгоор эдийн засагт ямар эрсдэл үүсч байна вэ?
-Коронавирусын өвчлөл, түүнийг дагасан эрсдэлийн нөхцөл байдал цаашдаа даамжирч хэр удаан хугацаанд үргэлжлэх нь тодорхойгүй байна. Зөвхөн судлаачдын таамаглал төдий. Одоогийн хөл хориотой нөхцөл байдал нь Монгол Улсын эдийн засагт сөргөөр нөлөөлж байгаа нь эхний хоёр сарын мэдээнээс харагдаж байна. Монгол Улсын экспорт 20 гаруй хувиар буурсан, импорт, гадаад худалдааны эрч буурсан дүр зурагтай байна. Энэ нь гуравдугаар сарын мэдээгээр илүү тод харагдах байх. Бүх хилээ хаасан, дотоод гадаад тээврээ зогсоосон, худалдаа үйлчилгээний салбараа хязгаарласан, боловсролын салбар бүхэлдээ зогссон байгаа энэ үед эдийн засагт томоохон цохилт ирэх нь мэдээж. Ялангуяа, гадаад худалдаа, тээвэр, үйлчилгээ, боловсролын салбар, аялал жуулчлалын салбар хүнд цохилтод орсон. Тиймээс эдийн засгийн томоохон хүндрэл, эрсдэл ирлээ гэдгийг хүлээн зөвшөөрөх ёстой. Энэ нөхцөл байдал богино хугацаанд үргэлжлэхгүй гэдэг нь ч тодорхой боллоо. Нэг үгээр, манай улс эдийн засгийн хямралын нөхцөл байдал руу орсон гэж хэлмээр байна.
-Засгийн газраас эдийн засгийг дэмжих тодорхой арга хэмжээнүүдийг авч байна. Зээлийн үндсэн төлбөр, зээлийн хүү төлөх хугацааг гурван сараар хойшлуулж, ЖДҮ-ийн зээлийн журмыг шинэчлэн баталсан. Энэ арга хэмжээнүүд эдийн засагтаа ямар нэмэр болох вэ?
-Монголбанк, Санхүүгийн тогтвортой байдлын зөвлөлөөс чадлаараа арга хэмжээ авч байх шиг байна. Монголбанк бодлогын хүү болон арилжааны банкуудын зайлшгүй шаардлагатай нөөцийн төвшинг бурууллаа. Мөн Санхүүгийн тогтвортой байдлын зөвлөлөөс зээлийн төлбөрийн хугацааг гурван сараар хойшлуулсан гэх мэт банк санхүүгийн салбарт тодорхой шийдвэрүүдийг гаргалаа.
Гэхдээ Засгийн газрын хувьд би харьцангуй удаан байна гэж хэлэхээр байна. Дөнгөж өчигдөр /уржигдар/ ЖДҮХС-гийн зээлийн журмыг өөрчлөн баталлаа гэж байна. Угаасаа ноолууран дээр гаргадаг байсан хуучин дэмжлэгээ л үзүүлж, 300 тэрбум төгрөгийн зээл олгох тухай асуудлыг ярьж байна. Өнөөдрийг хүртэл төр засгаас хэрэгжүүлсэн ажил нэгд, цогц биш байна. Хоёрт, далайц нь өөрөө үр дүнд хүрэхүйц, хямралыг сөрсөн бодлогын төвшинд байж чадахгүй байна гэсэн хоёр сул тал байна гэж харж байна. Тиймээс өнөөдрийг хүртэл авч хэрэгжүүлсэн арга хэмжээгээ эргэн хараад төр засгийн төвшинд хурдтай ажиллах ёстой гэж үзэж байна. Ялангуяа Сангийн яамыг. Аялал жуулчлалын салбарт яг ямар эрсдэл бий болсон, хөдөө аж ахуй, барилга, боловсрол, тээврийн салбар ямар байдалтай байгааг илүү тодорхой мэдэх боломжтой, Монгол Улсын өдөр тутмын үйл ажиллагааг удирдаж байгаа нь гүйцэтгэх засаглал. Тиймээс нөхцөл байдлыг тодорхой судалж, шинжилж, дүгнээд эдийн засгийг аврах цогц арга хэмжээг УИХ-д санал болгох шаардлагатай гэж харж байгаа. Монголбанк өөрийнхөө эрх хэмжээний хүрээнд арга хэмжээ авч байгаа боловч энэ нь хангалттай биш байна. Нэг үгээр, цогц арга хэмжээ хэрэгжүүлэх нь зүйтэй. Учир нь Монгол Улсын эдийн засаг эмзэг, дорой, иргэдийнх нь 30 хувь ядуу, аж ахуй нэгжүүд нь тэр дундаа жижиг, дундууд нь, хөл дээрээ зогсож чадаагүй, тодорхой хэмжээний хүндрэлийг даван туулах чадваргүй гээд олон сул талтай. Биднээс хүчтэй, санхүүгийн чадвартай улс орнууд сандарч удаа дараалсан бодлогын арга хэмжээг хэрэгжүүлж байна шүү дээ. Энэ утгаараа бидэнд ч тайван суух боломж байхгүй.
-Эдийн засаг хүнд байгаа энэ үед зах зээл рүүгээ бэлэн мөнгө хийх хэрэгтэй. Үүний тулд засаг, төрөөс иргэдэд бэлэн мөнгө тараах ёстой гэсэн байр суурьтай хүн ч байна. Энэ нь хэр бодитой арга хэмжээ вэ?
-Мэдээж ганц, хоёр журам өөрчлөөд асуудал шийдэгдэхгүй нь тодорхой. Цогц арга хэмжээ хэрэгжүүлэх нь зүйтэй. Энэ хүрээнд эдийн засаг руугаа тодорхой хэмжээний мөнгө оруулах тухай асуудал бий. Мөнгийг оруулах олон арга бий. Өндөр хөгжилтэй, мөнгө ихтэй орнууд иргэддээ тодорхой хэмжээний хэрэглээний мөнгө тарааж байна. Энэ бол тэдний л авах арга хэмжээ. Харин бид өөрийн гэсэн онцлогтой. Ядуу, буурай, жижиг, эмзэг эдийн засагтай. Тиймээс бид өөрсдөдөө тохирсон арга хэмжээг авах ёстой. Барууны улс орнууд ийм арга хэмжээ авч байна гэж дурдаад байгаа нь тэднийг яг дага гэж байгаа юм биш. Тэд сандраад байна шүү. Бид ч гэсэн болгоомжлох хэрэгтэй гэж хэлж байгаа болохоос яг тэднийг дуурай гэсэн үг биш. Тэднийг дуурайсан арга хэмжээ авах шаардлага ч бидэнд байхгүй, боломж ч байхгүй. Мөнгө тараа гэж тодорхой улс төрийн хүчин, хувь хүний зүгээс хэлж байгаа нь зүгээр л улс төр гэж ойлгож байна. Хүн бүхэнд 1.2 сая төгрөг тараа гэдэг бол ухаангүй мэдэгдэл гэж би хувьдаа бодож байна. Гурван сая иргэнд 1.2 сая төгрөг тараавал гурав, дөрвөн их наяд төгрөгийн тухай асуудал. Үүнийг тараах боломж ч бидэнд байхгүй. Ингэлээ гээд хэрэглээг богино хугацаанд дэмжснээрээ инфляц, валютын ханшаа алдах гээд сөрөг нөлөөлөл нь давамгайлна.
Харин ЖДҮХС, арилжааны банкуудаараа дамжуулаад сайн төслүүд, эдийн засгийг дэмжих, ажлын байрыг хадгалах, нэмэгдүүлж чадах салбаруудаа Засгийн газар судалгаатай дэмжих хэрэгтэй. Аль салбар хамгийн их хүндэрсэн, хаана хамгийн их мөнгө хэрэгтэй байна вэ, тэр рүүгээ мөнгө оруулах ёстой. Гэхдээ тодорхой сангуудаас эргэн төлөгдөх нөхцөлтэйгөөр. Түүнээс биш, Монгол Улсад зүгээр мөнгө тараах шаардлага байхгүй. Эргэн төлөгдөх нөхцөлтэйгөөр Хөгжлийн банкинд байгаа мөнгийг эдийн засагт оруулж болно. Онцгой нөхцөлд байгаа учраас хүү бага байх ёстой. Эвсэл Монголбанкнаас мөнгө оруулж болж байна. Гэхдээ эрх зүйн нөхцөл нь баталгаажиж байж л эдгээр ажил хийгдэх байх. Түүнээс гадна гадаадын санхүүгийн том байгууллагууд энэ хямралын эсрэг зогсоно гэдгээ зарласан. Тодорхой хэмжээний мөнгөн санхүүжилтийг жижиг буурай орнууд руу чиглүүлэхээ мэдэгдээд байгаа энэ үед бид сайн төлөвлөгөө гаргаж олон улсын байгууллагаас санхүүгийн дэмжлэг авах ёстой. Эдийн засаг руугаа мөнгө оруулах нь зүйтэй. Ингэхдээ зөв салбарууд руугаа зөв замаар оруулах хэрэгтэй.
-2020 оны төсөв сонгуулийн жилийн төсөв гэдэг утгаараа маш их барилга байгууламж барихаар баталсан. Гэтэл төсвөө тодотгохгүй гэдэг байр суурийг Сангийн сайд удаа дараа илэрхийлээд байгаа. Гэхдээ эдийн засаг сайн байсан үеийн төсвийг эдийн засаг хүндэрсэн үед зохицуулж, тодотгох шаардлага бий юү?
-Төсвийн тухай хуульд төсөв тодотгох хоёр, гурван нөхцөл байдаг. Эхний хоёр сарын байдлаар төсвийн орлого 200 орчим тэрбумаар тасарсан гэсэн мэдээ байгаа. Тиймээс төсвийн орлого тасарсан гэсэн үндэслэлээр тодотгол хийж магадгүй гэж үзэж байна. Үүнээс гадна 2020 оны төсөв нэлээд өндөр тэлэлттэй. Гэхдээ Сангийн яам төсөв тодотгохгүй гэсэн байр суурин дээрээ хатуу байгаа учраас илүү үндэслэлтэй, төсөвтөө итгэлтэй байгаа байх гэж найдаж байна. Хэрвээ үнэхээр мундаг үндэслэл Сангийн яаманд байгаа бол төсвөө яаралтай хэрэгжүүлж эхлэх ёстой. 2020 оны төсвийг 2.1 их наядын алдагдалтай баталсан. Үүнийг санхүүжүүлж чадна гэж тооцож байсан бол тодотгоод зардлаа агшаагаад, тэр санхүүгийн боломжоороо эдийн засгаа дэмжих хөтөлбөрүүдээ хэрэгжүүлэх боломж байна. Төсөв тодотгохгүй гэж байгаа бол түүнийгээ батлах, баталж чадахгүй бол төсвөө тодотгоно гэдэгтэй эвлрэх ийм л зам бидэнд байгаа.
-Сонгуулийн жил учраас гишүүд тойрог бүр дээрээ хөрөнгө оруулалт тавиулсан. Тэгэхээр төсөв тодотгоё гэхээр аль гишүүний тойргийн хөрөнгө оруулалтыг танах вэ гэдэг асуудал үүснэ. Иймэрхүү улс төрийн байдал, хүндэрсэн эдийн засагт хэрхэн нөлөөлөх бол?
-Монгол Улсын төсөв улс төрийн төсөв болсон нь үнэн. Зөвхөн энэ удаагийн төсөв ч биш, жил болгон бид ярьдаг, сонгуулийн жилийн өмнө болгон л шүүмжилдэг. УИХ-ын гишүүд тойрог, тойрог руугаа санхүүжилт татдаг нь нууц биш болсон. Бараг сүүлийн үед парламентын гишүүд “би тойрогтоо төсөв гуйсан” гэдгээ ил зарладаг болсон. Манай улсын төсөв улс төрийн нөлөөлөл маш өндөртэй төсөв. Бараг 76 гишүүн бүр төсөв зохиогч болоод, төсөвт хөндлөнгөөс оролцож, төсвийн бие даасан байдлыг алдагдуулдаг. Уг нь бид энэ байдлаа засах ёстой. Гарцаагүй сонгууль дөхчихөөд байгаа учраас улс төрийн нөлөөлөл, төрийн шийдвэр гаргалтад өндөр байх шиг байна. Тиймээс Сангийн яаманд улс төрийн нөлөөлөл, дарамт өндөр байгаа нь ойлгомжтой.
Гэхдээ өнөөдөр улс төрөө хоёрдугаарт тавьж, Монгол Улсад ирж байгаа эдийн засгийн хүндрэл, иргэдийн нуруун дээр ирж болзошгүй ачааллыг бодож асуудалд бодитой хандаасай. Иргэдийнхээ эрүүл мэндийг нэгдсэн байдлаар хамгаалж чадаж байгаа шигээ иргэдийнхээ амьжиргаа, аж ахуйн нэгжүүдийнхээ орлогыг нэгдмэл эх оронч байдлаар хамгаалах иргэний зориг гаргамаар байгаа юм. Улс төрийн эрх ашгаас илүү иргэдийнхээ амьжиргаа, орлого, ядуурлаас хамгаалах зүйлийг өмнөө тавьж үзээч ээ гэж улстөрчдөөс гуймаар байна.
-Улс төрийн нам, эвслүүд 2020 оны Их хурлын сонгуульд оролцохоо илэрхийлж мөрийн хөтөлбөрөө Үндэсний аудитын газар хүргүүлсэн. Бараг бүх нам иргэдийн цалинг гурав, таван сая болгоно, зээлийн хүүг нэг болгоно гэж байна. Эдгээр амлалт биелэх боломжтой юу?
-Энэ үнэхээр харамсалтай гэж шууд хэлмээр байна. Манай улс төрийн намууд засрах, төлөвших болоогүй юм байна. Улс төрийн намуудын маань ёс суртахуун үнэхээр дорой байгаа юм байна. Эрх мэдэл, төрийн эрхийн төлөө яахаас ч буцахгүй байгаа юм байна, үнэхээр дорой байдлыг бидэнд харууллаа. Эдийн засгийн нөхцөл байдал дээр МАН, АН, МАХН-ын энэ амлалтууд биелэх ямар ч боломжгүй. 2010 оноос хойш манай улсын иргэдийн цалин 3.8 дахин өссөн байдаг. Иргэдийн бодит орлого 2010 оноос хойш 1.7 хавьцаа өссөн. Оюутолгойн гэрээ батлагдсан 2011 онд өндөр өссөн. Энэ хугацаанд Монгол Улсын эдийн засаг дунджаар найм орчим хувиар өссөн гэсэн тоо байдаг. 10 жилийн хугацаанд цалин нэрлэсэн дүнгээрээ дөрөв дахин өссөн байна. Гэтэл өнөөдөр хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг гурван сая, цалингийн дунджийг таван сая хүргэнэ гээд дөрвөн жилийн дотор долоо, найм дахин өсгөх тухай яриад байна. Зээлийн хүүг нэгхэн хувь болгоно гэж байна. Зарим бүр өндөр “халуун”-тай хэсэг нь зээлийн дарамт, мөлжлөгөөс иргэдээ чөлөөлнө, үнэгүй, урьдчилгаагүй орон сууцанд оруулна гэсэн мэдэгдэл хийсэн бололтой. Энэ бүгдээрээ боломжгүй.
Улс төрийн намуудын энэ байдал нь 2020 оны УИХ-ын сонгуулиар иргэд сонголт хийхэд үнэхээр хүнд сонгууль болох нь гэдгийг харуулж байна. Бид алийг нь сонгох вэ. Бүгдээрээ худлаа амлаад байхад эдийн засгаа хорлох худалчуудын дундаас алийг нь сонгох вэ гэдэг хүнд сонголттой ард иргэд тулах нь байна. Ийм хүмүүс цаашид Монгол Улсын ирээдүйг өнөөгийн байгаа байдлаас сайн залж авч явж чадах уу, үгүй юү гэдэг эргэлзээтэй биднийг тулгачихлаа. Хэт хөөрөлтэй мөрийн хөтөлбөр өгснөөр сонгогчдыг нэлээд хүнд байдалд орууллаа л гэж би хэлмээр байна.
