“Замын-Үүд” эдийн засгийн чөлөөт бүсийн үйл ажиллагааг ойрын үед албан ёсоор эхлүүлэхээр төлөвлөсөн. Гэнэтийн ямар нэгэн зүйл тохиолдохгүй бол ирэх долдугаар сард эхлүүлнэ. Хараад суудаг биш барьж аваад хийдэг байх ёстой. Одоо барьж аваад хийнэ. “Замын-Үүд” чөлөөт бүсийн захирагчийн ажлын албаныхан, чөлөөт бүсэд хөрөнгө оруулагчдын зөвлөлтэй өмнө нь хэд хэдэн удаа уулзсан. Энэ удаа газар дээр нь ирж чөлөөт бүсийн нөхцөл байдлыг дүгнэж, та бүхэнтэй уулзаж байна. Миний энд ажиллаж байгаа шалтгаан нь Засгийн газарт ямар арга хэмжээ авах талаар асуудал оруулах зорилготой юм. Боломжит бүх хувилбараар чөлөөт бүсийн ажлыг урагшуулна. Чөлөөт бүсээ “хөдөлгөх” хэрэгтэй. Одоо хөдөлгөцгөөе гэж Шадар сайд С.Амарсайхан өнгөрсөн долоо хоногийн баасан гарагт “Замын-Үүд” чөлөөт бүсийн захиргааны байранд уулзалт хийх үеэрээ хэлэв.
“Одоо барьж аваад хийнэ” гэсэн түүний зоримог үгийг “Замын-Үүд” чөлөөт бүсийн захиргааны танхимд цугласан Дорноговь аймаг болон Замын-Үүд сум, хил, гаалийн албаны удирдлага, чөлөөт бүсийн зөвлөлийнхөн сонссон. Нийгэм, эдийн засагт тулгамдсан, ужгирсан аливаа асуудлыг шийдвэрлэх, хөгжил дэвшил авчрахад улс төрийн хүсэл эрмэлзэл хэчнээн чухал болохыг Улаанбаатарын утааг бууруулсан жишээнээс бид харсан. Засгийн газар, Улаанбаатар хотын удирдлагууд утааг буурахаар олон жил ярьж, өчнөөн төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлэн 800 орчим тэрбум төгрөг зарцуулсан ч үр дүнд хүрээгүй. Гэтэл У.Хүрэлсүхийн Засгийн газар сайжруулсан түлшний үйлдвэр барьснаар утааг үлэмж хэмжээгээр багасгаж чадсан билээ. Чөлөөт бүсийн тухай хуулийг 1996 онд баталсан. Түүнээс хойш чөлөөт бүс байгуулах тухай яриа 25 жил өрнөжээ. “Алтанбулаг”, “Замын-Үүд”, “Цагааннуур” чөлөөт бүсийг 2002-2005 онд байгуулсан. Гэтэл өдий хүртэл нэг нь ч үүдээ нээгээгүй. Эцэст нь чөдөртэй чөлөөт бүсүүд гэсэн хоч зүүгээд хоцорсон. Тэгвэл чөлөөт бүсүүдийн чөдрийг тайлах улс төрийн хүсэл эрмэлзэл Шадар сайд С.Амарсайханд байгаа нь харагдав.
Тэрбээр “Замын-Үүд” чөлөөт бүсийг дотоодын төдийгүй гадаадын чөлөөт бүсүүдийн үйл ажиллагаатай уялдуулан олон улсын түвшинд ажиллуулах цогц бодлого хэрэгжүүлэх шаардлагатай. Энэ зорилгодоо хүрэхийн тулд олон ажлыг эрэмбэ дараатай хийх хэрэгтэйг уулзалтын үеэр онцолсон. Чөлөөт бүсийн тухай хуулиа боловсронгуй болгох, холбогдох дүрэм журмаа батлах, чөлөөт бүсийн ерөнхий болон хэсэгчилсэн төлөвлөгөөнд тодотгол хийх, БНХАУ-ын талтай байгуулсан Эдийн засгийн хамтын ажиллагааны бүс байгуулах тухай Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрийг УИХ-аар соёрхон батлуулах, чөлөөт бүсийн дэд бүтцийг хөгжүүлэх гэх мэт арга хэмжээ зайлшгүй хэрэгжүүлэх учиртайг дурдсан. Тухайлбал, “Замын-Үүдийн дулааны станц”-ыг ажиллуулж эхлэх шаардлагатайг байгааг цохон тэмдэглэсэн юм. “Замын-Үүд дулааны станц” болон чөлөөт бүсийн үйл ажиллагааг эхлүүлэх, цаашид өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд тээг болж буй ужгирсан зангилаануудыг хэрхэн тайлах талаар “Хөдөлгөх” гэж буй чөлөөт бүс-1” сурвалжилгад дэлгэрэнгүй хөндсөн болно.
Чөлөөт бүсийн дэд бүтцийг байгуулж, хөрөнгө оруулагчдыг татах суурь нөхцөлийг бүрдүүлэхийн тулд санхүүжилт хийх хэрэгтэй. Шадар сайдын ажлын алба Азийн хөгжлийн банктай хамтран “Эдийн засгийн хамтын ажиллагааны бүсийг хөгжүүлэх төсөл” хэрэгжүүлж буй. Энэ нь олон нийтэд төдийлөн хүрээгүй агаад анхаарал татах мэдээлэл юм. Замын-Үүд сумын Засаг дарга Б.Анхбаяр уулзалтад оролцогчдод мэдээлэл өгөхдөө энэ талаар дэлгэрэнгүй хөндлөө.
Монгол Улсын Засгийн газар, Азийн хөгжлийн банк хооронд байгуулсан зээлийн гэрээний дагуу уг төслийг өнгөрсөн оны наймдугаар сарын 21-нээс хэрэгжүүлж эхэлжээ. Төслийн нийт зардал нь 35.76 сая ам.доллар аж. Үүний 30 сая ам.долларыг Азийн хөгжлийн банк санхүүжүүлэх бол 5.76 сая “ногоон”-ыг нь Монголын Засгийн газар гарах юм байна. Дээрх төслийн хөрөнгө оруулалтаар “Замын-Үүд” чөлөөт бүсэд гурван бүрэлдэхүүн хэсэгтэй төсөл хэрэгжүүлэх нь.
Эхний бүрэлдэхүүн хэсэг нь дэд бүтэц болон барилга байгууламж барьж ашиглалтад оруулах аж. Энэ хүрээнд “Замын-Үүд” чөлөөт бүсэд дөрвөн эгнээтэй шинэ гол замыг иж бүрнээр нь тавьж, инженерийн дэд бүтцийн салбар шугам сүлжээ татан, хог дахин боловсруулах үйлдвэр, аюулгүйн зурвас хашаа, орц, гарц барих гэнэ. “Замын-Үүд” чөлөөт бүсийг 900 га газарт байгуулахаар төлөвлөсөн. Төслийн хүрээнд үүний 300 га-д нь инженерийн дэд бүтцийн салбар шугам сүлжээ татах юм байна. Өөрөөр хэлбэл, одоо татчихсан байгаа гол шугамнаас салбарлуулан, барилга байшин барих газарт нь хүргэнэ гэсэн үг. Одоогоор 58 аж ахуйн нэгж, чөлөөт бүсэд худалдаа, үйлдвэрлэл эрхлэхээр газар авчээ. Төсөл хэрэгжиж, эзэмшил газар руу инженерийн шугам сүлжээг татах нь тодорхой болсон учраас тэд одооноос бүтээн байгуулалтаа эхлүүлэх биз.
Удаах бүрэлдэхүүн хэсэг нь тогтвортой менежмент, үйл ажиллагааг дэмжих зөвлөх үйлчилгээ авах юм байна. Зөвлөх компани төр, хувийн хэвшлийн тогтвортой үйл ажиллагаа, худалдаа эрхлэгч эмэгтэйчүүдийн эдийн засгийн боломжийг дэмжих менежментийг хийж, бизнес зах зээлийн стратеги боловсруулах аж. Энэ нь чөлөөт бүсийг менежментийг өмнө нь чөлөөт бүсэд ажиллаж байсан туршлагатай этгээдийн гарт өгнө гэсэн үг. Монголчуудад эдийн засгийн чөлөөт бүсийн менежмент хийж байсан түүх байхгүй. Тиймээс чөлөөт бүсээ хурдацтай хөгжүүлэхийг зорьж байгаа л бол гадаадын туршлагатай этгээдийг хөлслөхөөс өөр аргагүй.
Гурав дахь бүрэлдэхүүн хэсэг нь чөлөөт бүсэд боомтын нэвтрэх системийг байгуулах юм. Энэ хүрээнд зорчигч, тээврийн хэрэгслийн хяналтын систем, хилийн менежментийн мэдээллийн нэгдсэн сан байгуулна. Чөлөөт бүсийн боомтод хүнийг хурууны хээ, нүүрний зургаар таньж нэвтрүүлэх цаг хэмнэх дэвшилт систем суурилуулах аж. Ийм систем суурилуулснаар чөлөөт бүс дотор зорчиж яваа хүнийг ч хяналтын камерын тусламжтайгаар хэн болохыг нь таних боломжтой гэнэ. Хилийн менежментийн мэдээллийн нэгдсэн сан байгуулснаар гааль, хилийн хяналтын байгууллагууд нэг газраас бүх мэдээллээ авах боломж бүрдэх аж. Зорчигч хилийн хяналтын бүх байгууллагад мэдээллээ өгөх шаардлагагүй болно гэсэн үг. Бүх байгууллага нэг сангаас тухайн хүний мэдээллийг харах боломж ийн бүрдэх нь.
“Эдийн засгийн хамтын ажиллагааны бүсийг хөгжүүлэх төсөл”-ийг 2025 онд хүртэл хэрэгжүүлнэ. Уг төслийг хэрэгжүүлж дууссаны дараа “Замын-Үүд” чөлөөт бүс хөгжлийн сууриа бодитоор тавьж, хурдтай тэлэх замдаа гарна. Ийнхүү чөлөөт бүсийн гарааны санхүүжилт бэлэн болжээ. Шадар сайд С.Амарсайхан уулзалтын үеэр Замын-Үүд сумын засаг, захиргаа, чөлөөт бүсийн захирагчийн ажлын алба, хөрөнгө оруулагч гурав ямар үүрэг, хариуцлагатай байх, чөлөөт бүсийг хөгжүүлэхэд яаж оролцохоо хуваарилж авахыг сануулсан. Тэрбээр “Хэн нь хийх нь тодорхойгүй дундаа хаяад байвал чөлөөт бүс хөдлөхгүй гацсаар байна” гэв. Ажил үүргээ хуваарилаад дор бүрнээ хариуцлагатай байвал чөлөөт бүсийн хөгжил хурдасах нь дамжиггүй.
“Замын-Үүд” чөлөөт бүсийн захирагчийн ажлын албаныхан 2026 он гэхэд чөлөөт бүсэд 70 гаруй аж ахуйн нэгж үйл ажиллагаа явуулж, хөрөнгө оруулах эрэлт нэмэгдэж, 5000 ажлын байр бий болсон байна гэж тооцжээ. Тэгвэл 2031 онд гэхэд Монгол Улсын экспортын бүтээгдэхүүн гурав дахин нэмэгдэж, чөлөөт бүсэд 2.9 тэрбум ам.долларын хөрөнгө төвлөрч, 42 мянган ажлын байр бий болно төсөөлж байна. Ийм ажилтад хүрэхийн тулд Шадар сайдын тодотгосноор Засгийн газар, орон нутгийн удирдлага, чөлөөт бүсийн захирагчийн ажлын алба, хөрөнгө оруулагчид бүгд чөлөөт бүсийг хөгжүүлэх тал дээр үр бүтээлтэй ажиллах шаардлагатай.
Зарим эх сурвалж БНХАУ АНУ, Австрали гэх мэт оронд хориг арга хэмжээ тавьж буй. Хариу хориг арга хэмжээнд орвол бараа, бүтээгдэхүүнээ тэдэнд борлуулж чадахгүй. Тиймээс Азийн хөгжлийн банкаар дамжуулан “Замын-Үүд” чөлөөт бүсийг хөгжүүлэх санхүүжилт хийж байна. Өөрөөр хэлбэл, Монголын чөлөөт бүсэд үйлдвэрлэсэн бараа, бүтээгдэхүүнээ дэлхийн зах зээлд нийлүүлэх “нүхээ малтаж” байна гэж дүгнэдэг. Энэ таамаглал үнэн бол бидэнд л ашигтай. Чөлөөт бүс хөгжиж улсын эдийн засагт томоохон хувь нэмэр оруулж эхэлнэ. Монголын экспорт л нэмэгдэнэ. Эдийн засаг төрөлжинө. Тиймээс чөлөөт бүсийг хөгжүүлэх ажлыг барьж авч хийхээр зориг шулуудсан хүнтэй маргахгүй биз.
Өмнөх нийтлэл “Хөдөлгөх” гэж буй чөлөөт бүс-1: Ужгирсан зангилаанууд
Т.Энхбат
